مقاله ای درباره انقلاب جمهوری اسلامی ایران
نظامجمهوریاسلامیایرانحکومتکنونیایراناستکهپسازپیروزیانقلابایراندرسال ۱۳۵۷ ودرتاریخ ۱۲ فروردین ۱۳۵۸،طییکهمه‌پرسیبارایآری ۹۸٫۲٪درصدازشرکتکنندگانتشکیلشد.
انقلاب ۱۳۵۷ ایران
نقلابایراندرسال ۱۳۵۷ هجریخورشیدی، (مشهوربهانقلاباسلامی) کهبامشارکتروحانیون،بازاریان،احزابسیاسیمخالف،روشنفکران،دانشجویانومردمعادیدرایرانانجامپذیرفت،نظامپادشاهیاینکشورراسرنگون،وزمینهٔرویکارآمدننظامجمهوریاسلامی،بهرهبریروحانیشیعه،روح‌اللهخمینیرافراهمکرد. تفکراتوشخصیت‌هایاسلامی،دراینانقلابضدسلطنتیحضوربرجسته‌ایداشتندوخمینیآنراانقلاباسلامیخواند. اینانقلاب،بانامانقلاببهمن ۵۷ نیزشناختهمی‌شود.
انقلابجمهوریاسلامیایران
نظامجمهوریاسلامیایرانحکومتکنونیایراناستکهپسازپیروزیانقلابایراندرسال ۱۳۵۷ ودرتاریخ ۱۲ فروردین ۱۳۵۸،طییکهمه‌پرسیبارایآری ۹۸٫۲٪درصدازشرکتکنندگانتشکیلشد.
انقلاب ۱۳۵۷ ایران
نقلابایراندرسال ۱۳۵۷ هجریخورشیدی، (مشهوربهانقلاباسلامی) کهبامشارکتروحانیون،بازاریان،احزابسیاسیمخالف،روشنفکران،دانشجویانومردمعادیدرایرانانجامپذیرفت،نظامپادشاهیاینکشورراسرنگون،وزمینهٔرویکارآمدننظامجمهوریاسلامی،بهرهبریروحانیشیعه،روح‌اللهخمینیرافراهمکرد. تفکراتوشخصیت‌هایاسلامی،دراینانقلابضدسلطنتیحضوربرجسته‌ایداشتندوخمینیآنراانقلاباسلامیخواند. اینانقلاب،بانامانقلاببهمن ۵۷ نیزشناختهمی‌شود.
پسازکودتای ۲۸ مردادسال ۱۳۳۲،شاهبهتثبیتقدرتخودپرداختوطرح‌هایجنجال‌برانگیزموسومبهانقلابسفیدکهمحوراصلیآن‌رااصلاحاتارضیتشکیلمیداد،بهاجراگذاشت. اجرایاینطرح‌هاوافزایشچندبرابریدرآمدهاینفتی،توسعهاقتصادیودگرگونیساختاراجتماعیایرانودرعینحالافزایشاختلافطبقاتیوتنشهایاجتماعیرادردهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ درپیداشت. اوبامعطوفکردناقداماتامنیتیواطلاعاتیخویشبرسرکوبطبقهمتوسطجدیدواحزابسکولار،خودرادرمقابلروحانیونوتفکراتمبارزجدیداسلامیآسیپ‌پذیرساخت. اصلاحاتشاهونیزجانبداریمستقیموغیرمستقیماوازدولتهایآمریکاواسرائیل،موردمخالفتروحانیونبهویژهخمینیواقعشد. درایندورانشماریازروشنفکران (ازهمهمهمترعلیشریعتی) براحیایتفکرسیاسیشیعهتاثیریعمیقنهادهوتفسیریانقلابیازشیعهرابهعنوانیکایدئولوژیرهایی‌ساز،دراذهانمردمبهویژهمحصلانودانشجویانبهجایگذاشتند. خمینینیزدرسالهایتبعیدخود،اگرچهخواهانایجادیکحکومتاسلامیبهرهبریفقهابهجایسلطنتموروثیبود،بیشتربهطرحنقطهضعفهایرژیمومسائلیکهتودهمردممسلمانایرانراخشمگینمیساخت،میپرداخت. همچنینشماریسازمانهایچریکیمارکسیستواسلام‌گراشکلگرفتندکهبهمبارزهمسلحانهبارژیمپرداختند. نهایتاًباسیاست‌هاینادرستحزبرستاخیزحکومتدرخصوصبازارومذهبدراواسطدهه ۱۳۵۰،بازاریانوروحانیونمحافظهکاروغیرسیاسینیزبهعنواندومتحدتاریخی،بهصفوفمخالفانپیوستند.
تنشهاونارضایتی‌هایمذکور،بابازترشدنفضایسیاسیدرسال ۱۳۵۶ کهبهدلیلفشارهایدولتآمریکاونهادهایمدافعحقوقبشرصورتپذیرفتهبود،خودرانشاندادوازپاییزوزمستانهمانسالبهشکلتظاهراتخیابانینمودیافت. معترضانازسنت‌هایشیعیچونمراسمچهلمجانباختگانبرایراهپیماییاعتراضیاستفادهسیاسیبهعملآوردند. رویدادهاییچونفاجعهآتش‌سوزیسینمارکسآبادانوکشتهشدنمعترضاندربرخیازتظاهرات‌ها (ازجملهدرواقعهجمعهسیاهدرشهریورماه) توسطنیروهایحکومتیتنهاموجبتشدیداعتراضاتوازدسترفتنامکانمصالحهشدرکوداقتصادیبهوقوعاعتصاباتگستردهوپیوستنطبقهکارگربهتظاهرات‌هاودرنتیجهفلجشدناقتصادکشورانجامید. باپیوستنکارگرانوهمچنینتهیدستانشهریبهتظاهرات‌ها،دامنهاعتراضاتازده‌هاهزارنفربهصدهاهزاروحتیمیلیونهاتنرسید. سرانجامباخروجشاهازکشور،عدمموفقیتدولتشاپوربختیار،دوروزنبردمسلحانهسازمانهایچریکیوهزارانداوطلبمسلحباارتشوگاردشاهنشاهیواعلامبیطرفیارتشدر ۲۲ بهمن ۱۳۵۷،انقلاببهپیروزیرسید.
سپسنظام «جمهوریاسلامی»درقالبحکومتیدینیبرپایهٔتفسیرخاصیازشیعهبهنامولیفقیهجایگزیننظامپیشینگردید.
ریشه‌هایانقلاب
محققانمعتقدنددرجستجویریشهاصلیانقلاب ۱۳۵۷ ایران،می‌توانبهکودتای ۲۸ مردادسال ۱۳۳۲،ورخدادهایپیرامونآن،بازگشت. پسازبرکناریرضاشاهپهلویتوسطمتفقیندرهنگامهجنگجهانیدوم،ایراندربینسالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲،طولانی‌ترینزمانفضایبازسیاسیدرتاریخمعاصررابهخوددید. درایندورهروشنفکرانونهروحانیون،دست‌اندرکاربسیجوسازماندهیتوده‌هاعلیهساختارقدرتبودندوسازمانهایغیرمذهبی - نخستحزبتودهوسپسجبههملیبهرهبریمحمدمصدق - باموفقیت،طبقهمتوسطوطبقهکارگرشهریراجذبکردند. درطیایندوران،مصدقبهعنوانیکملی‌گرایمحبوب،خواستاراصلاحسیاستخارجینادرستوخاتمهبخشیدنبهدادنامتیازهایعمدهبهابرقدرتهایخارجیشداوبهیاریتظاهرات‌هایگستردهطبقهمتوسطوهمچنیناعتصاباتبزرگکارگریدربخشصنعتنفتبهسازماندهیحزبتوده،بهعنواناهرمفشاریبرحکومت،توانستنهضتملیشدنصنعتنفتایرانراباموفقیتبهپیشببردوتحتتاثیرشورواشتیاقعمومیبهنخستوزیریرسیدهوحتیتسلطواختیارمحمدرضاشاهبرارتشرابهخطرافکند. ملیشدنصنعتنفتبرایانحصاراتنفتیودولتبریتانیاضربه‌ایجبرانناپذیربود،بهویژهکهاینجنبش،می‌توانستبهنیرویمحرکه‌ایبرایمردمدیگرکشورهایمنطقهبهمنظورکسبحقوقخویش،تبدیلشودوبدین‌سانمنفعتدیگرابرقدرتوقت،ایالاتمتحدهرانیزبهمخاطرهافکند. سرانجامبریتانیاتوانستموافقتآمریکارابرایبهراه‌اندازییککودتاینظامیعلیهدولتمصدقبهدستآوردهوآمریکابهکمکنیروهایهوادارسلطنتدرارتشایرانوباپشتوانهدستگاهمذهبی (علماوروحانیونطرازاولووعاظوپیروانآنها) وبرخیاززمیندارانوسیاستمدارانمحافظه‌کار،دولتویراسرنگوننمود. اینرویدادتاثیریبهسزاوطولانیمدتبرفضایجامعهبهجایگذاشتودرعصرجمهوریخواهی،ملی‌گرایی،گرایشبهسوسیالیسموسیاستخارجیبیطرفانه،اکنونسلطنتپهلویوارتش،درافکارعمومی،بهعنوانسرسپردهابرقدرتهایغربی،سرمایه‌داریوسازمانهایاطلاعاتیآمریکاوبریتانیاشناساندهشدند. باوقوعکودتا،سازمانهایسیاسیچونجبههملیوحزبتودهسرکوبشدهواعضایآنهابهحبسهایکوتاهویابلندمدتوحتیاعداممحکومشدندوعلاوهبربریتانیا،ایالاتمتحدهنیزبهعنواندشمنجدیدامپریالیستیایرانشناختهشد. ازسویدیگر،سرکوبینیروهایسکولاروغیرروحانی،راهرابرایپیدایشجنبشهایجدیداسلامیهموارنمود
تثبیتقدرت؛توسعهاقتصادی؛تنشهایاجتماعی
دردههنخستپسازکودتای ۲۸ مرداد،محمدرضاشاهآنچهراکهپسازبرکناریپدرش،رهاشدهبود،ادامهداد. اوباشتابهرچهتمامتر،سهستونحافظحکومتخود، «ارتش»، «نظامحمایتیمالیدربار»و «دیوانسالاری»راگسترشدادوبهیُمنافزایشچشمگیردرآمدنفت،موفقشدتارویایرضاشاهدرخصوصایجادیکساختاردولتیعظیمرا،تحققبخشد. شاهنخسترهبرانکودتارابهمقامهایکلیدیگمارد،کمکهایمالیازآمریکادریافتکردوازهمکاریهایفنیسازماناطلاعاتاسرائیلوآمریکا (موسادوسیا) واف‌بی‌آیپلیسآمریکا،برایتشکیلپلیسمخفیجدیدیدرسال ۱۳۳۶،باعنوانساواک (مخففسازماناطلاعاتوامنیتکشور)،بهرهبرد. امادرسالهای ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲،اقتصادایرانکهمبتنیبرکشاورزیبود،بابحرانشدیدیروبروشدوایرانرابهکمکهایخارجیمحتاجکرد. دولتآمریکابهریاستجانافکِندی،پرداختوام‌هایآیندهرابهاجرایاصلاحاتارضیولیبرالیکهآنرابهترینسدمحافظدربرابروقوعانقلابکمونیستیمی‌دانست،مشروطکرد. درنتیجهشاه،علیامینیشخصمورداعتمادآمریکارابهمقامنخستوزیریرساندووزیرکشاورزیامینی،حسنارسنجانی،برنامهاصلاحاتارضیراباهدفازبینبردناتکایایرانبهکشاورزیوایجادطبقهکشاورزانمستقلبهپیشبرد. گرچهاصلاحاتارضیازاقداماتدولتامینیبود،شاهپسازتعدیلآن،اصلاحاتراابتکارخودمعرفیکردوبابوقوکرنایتمامآنرادرمنشورششماده‌ایجنجالبرانگیزخودموسومبه «انقلابسفید»یا «انقلابشاهومردم»منظورنمود. پنجمادهدیگرآنشامل،ملیکردنجنگلها،فروشکارخانه‌هایدولتیبهبخشخصوصی،سهیمشدنکارگراندرسودکارخانه‌ها،اعطایحقرایبهزنانوایجاد «سپاهدانش»می‌شد. طرحهایانقلابسفید،بامخالفتهاییازسویجبههملیوهمچنینمحافلمذهبی،روبروشد. درفاصلهکمترازیکدههپسازکودتا،روابطشاهوروحانیون،مسالمت‌آمیزبود،امااتخاذاینطرحهاوهمچنینبهرسمیتشناختندولتاسرائیلتوسطحکومتوقت،برایندورهکوتاهازروابطحسنهشاهوعلما،مهرپایانگذاشت. درمیانمعترضان،چهرهمخالفجدیدیبهنامروح‌اللهموسویخمینیخودرادراذهانمطرحساخت. اینمجتهد ۶۴ سالهکهدرمدرسهمعروففیضیهقمبهتدریسفلسفهوفقهمی‌پرداخت،سخنرانیهایانتقادیخودراازسال ۱۳۴۱ آغازکردهبود. خمینیضمندوریجستنازطرحموضوعاتیچوناصلاحاتارضیوحقرایزنانکهموضوعاصلیموردمخالفتدیگرروحانیونبود،بهمسائلیکهتودهمردمرابیشترخشمگینمی‌ساخت،می‌پرداختومرکزثقلمخالفتشباشاهبرسرنفوذآمریکادرایرانبود. اعتراضاتکهدرخرداد ۱۳۴۲،درشهرهایبزرگایرانبهوقوعپیوست،بادستورشاهوتوسطارتش،باسرکوبیخونینپایانیافت. پسازقیام ۱۵ خرداد،رهبرانجبههملیدستگیروخمینیبهترکیهتبعیدشدکهپسازچندیازآنجابهعراقرفت.
درباقیسالهایدهه ۱۳۴۰،شاههمچونفرمانرواییخودکامهومتکیبهنفسحکومتکردوخودراپادشاهیاصلاح‌اندیشومتحدنزدیکآمریکاوغربنشانداد. باافزودنبرشمارنظامیان،بودجهسالانهارتشوخریدتسلیحاتبسیار،ارتشایرانرادرسال ۱۳۵۵ بهپنجمیننیروینظامیبزرگجهانتبدیلکرد[۲۹] سازمانامنیتیخودساواکرابسیارگسترشدادچنانکهمی‌توانستبهخبرچینیازبسیاریازافرادوسانسوررسانه‌هایگروهیپرداختهوازهرشیوه‌ایازجملهشکنجهبرایازبینبردنمخالفاناستفادهکند.[۳۰]
سالهایدهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ همچنینشاهدتوسعهاجتماعی-اقتصادیبودکهبیشتربهواسطهدرآمدهایروزافزوننفتمیسرگشت. همزمانباگسترشبنادروراه‌ها،سدهایبزرگیدردزفول،کرجومنجیلبناشدوبیشاز ۸۰۰ کیلومترریلراه‌آهناحداثگشتکهتهرانرابهشهرهایاصلیدیگرمتصلمی‌ساخت. ایراندرسالهای ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۵ شاهد «انقلابصنعتی»کوچکیبودکهدرنتیجهآن،سهمتولیدناخالصملی،شمارکارخانه‌هاوتولیدبرخیصنایعمادر،رشدیافتتوسعهدربخشمنابعانسانینیز،افزایششمارمدارس،درمانگاه‌ها،پرستارانوپزشکانرادرپیداشت. همچنینرونقاقتصادیدهه ۴۰ بهطرزشگفت‌آوریبهسودبنیادهایمذهبیبود،چراکهدرپیاینرونق،بازاریانبهعنوانمتحدقدیمیروحانیت،امکانیافتندتاهزینهنهادهایپرشماروروبهرشدمذهبیمانندمساجد،موقوفه‌ها،چندحسینیهوششحوزهعلمیهبزرگراتامینکنندودراواسطدهه ۵۰،نهادهایمذهبیتاآناندازهقدرتداشتندکهشایدبراینخستینباردرتاریخایران،واعظانیرابهطورمنظمبهمحلاتفقیرنشینشهریوروستاهایدورافتادهبفرستند.
باوجودآنکهشاهدرحوزهاقتصادی-اجتماعینوسازیکردودرنتیجهطبقهمتوسطجدیدوطبقهکارگرصنعتیراگسترشداد،امانتوانستدرحوزهدیگر - حوزهسیاسی - دستبهنوسازیزند. درواقع،باتوسعهومدرن‌سازیکشور،شماردوگروهیکهدربینسالهای ۱۳۲۰-۱۳۳۲ (پیشازکودتا) مخالفاناصلیحکومتپهلویمحسوبمی‌شدند،یعنیکارگرانشهریوروشنفکرانبهچهاربرابررسیدومنعکردنآنهاازداشتننهادهاوابزارهایسیاسیسابقخود،چوناتحادیه‌هایکارگری،روزنامه‌هایمستقلواحزابسیاسی،برشدتمخالفتشانافزودهبود. برنامهاصلاحاتارضی،کشتتجاریرارونقبخشیدوشماردهقانانصاحبزمینرا،بسیارافزایشداد،امامقدارزمیناعطاشدهبهبیشترآنان،برایراه‌اندازیکارمستقلکشاورزیکافینبود. اینامر،لشکریازکشاورزانمستقلومزدبگیرانبی‌زمینبهوجودآوردکهبهآسانیمی‌توانستند،کانونهایسیاسینامنسجمیراتشکیلدهند.
دیگرآنکه،شیوهتوسعهاقتصادیرژیم،اختلافطبقاتییافاصلهبین «غنی»و «فقیر»راافزودکهدرشهرتهرانبسیاربارزبود. هرچندسطحزندگیبیشترخانواده‌هاییکهبهآپارتمانهایمدرن،مزایایاجتماعیوهمچنینکالاهایمصرفیجدیددسترسیداشتند،بهبودیافت،ولیگسترشحلبی‌آبادها،ترافیکوآلودگیهوا،کیفیتزندگیبیشترخانوارهارابهسطحنازلتریرساند. ۴۲ درصدخانوارهایتهرانی،فاقدمسکنمناسببودندودرحالی‌کهبرخیثروتمنداندرقصرهایشمالشهربهسرمی‌بردند،تهیدستاندرحلبی‌آبادهاوزاغه‌هایاطرافشهرزندگیمی‌کردند. اینزاغهنشینان،مهاجرانروستاییفقیریبودندکهبامشقتفراوان،ازراهعملگی،بنایی،تکدی‌گریودستفروشیامرارمعاشمی‌کردند. «سان‌کولوت‌ها»یاپابرهنه‌هایانقلابسال ۱۳۵۷،همینافرادبودندکهبعدهابه «مستضعفین»مشهورشدند. اینشکافبینپایتختوشهرهایدیگراستانهانیزبهروشنیقابلمشاهدهبودوبراینمونهدرحالی‌کهساکنانتهرانازفرصتدست‌یابیبهتربهآموزش،امکاناتبهداشتی،رسانه‌ها،شغلودرآمدبرخورداربودند، ۹۶ درصدروستاییان،برقدراختیارنداشتند.
عاملدیگرافزایشتنشهااینبودکهباپنجبرابرشدنناگهانیدرآمدهاینفتی،انتظاراتمردمبالارفتودرنتیجهشکافمیانوعده‌ها،ادعاهاودستاوردهایرژیمازیکسووانتظاراتتحققنیافتهجامعهازسویدیگر،عمیقترشد. اگرچهدرسایهبرنامه‌هایرفاهاجتماعی،پیشرفتهایچشمگیریدربخشهایبهداشتونظامآموزشیبهدستآمد،ایرانهمچنانبدتریننسبتهایآماریرادرمیزانمرگومیرکودکان،امکاناترفاهیونیزمیزانافراددارایتحصیلاتعادی،دربینکشورهایخاورمیانهداشت.
تنش‌هایسیاسی؛مخالفانحکومتپهلوی
باوقوعکودتای ۱۳۳۲،برحیاتسیاسیایران،پرده‌ایآهنینکشیدهشدکهرهبرانمخالفانواحزابسیاسیراازپایگاهاجتماعیخودوتودهمردمجداکرد. اینپردهآهنینبهظاهرتنشهایاجتماعیومخالفتهایسازمانیافتهراپنهاننمود،امابی‌گماندرنابودیومحوآنهاناکامماند. بررسیمطبوعاتزیرزمینی،نسلجوانیازروشنفکرانرانشانمی‌دادکهضمنتوجهبهنظریاتوتاکتیکهایپیشینیان،باکامیابیسرگرمطرحوتدویناندیشه‌هایجدیددرمطابقتبافرهنگشیعیخودبودند.[۴۲] دانشجویانبهعنوانیکعاملمهمازعواملوقوعانقلاب ۱۳۵۷،هرسالدرشانزدهآذرماهاعتصابهایدانشجوییبهراهمی‌انداختند. اینروز،بهیادسهدانشجو (دوهوادارحزبتودهویکهوادارجبههملی) کههنگاماعتراضبهدیداررسمینیکسونرئیسجمهورآمریکا،درتاریخ ۱۶ آذر ۱۳۳۲ دردانشگاهتهرانکشتهشدهبودند،گرامیداشتهمی‌شد. ۱۶ آذر،توسطکنفدراسیوندانشجویانایرانیخارجازکشورکهمرکزاجتماعومباحثهمخالفانحکومتدرخارجازمرزهایایرانبود،روزدانشجونامیدهشد.
حزبتودهایران: حزبتودهگرچهبهحیاتخودادامهدادتانقشیهرچندکوچکدرانقلابایفاکند،پسازکودتا،هدفسرکوبوضربه‌هایسختنیروهایامنیتی،جنگروانیشدیدوشایعهسازیرژیمبرعلیهآنقرارگرفتودراواخردهه ۱۳۳۰ تنهاشبحیازقدرتپیشینشبازماند. دگرگونیهایاجتماعیحاصلازنوسازی،موجبشدتارفتهرفته،هوادارانحزبتودهبهخانواده‌هاییباپیشینهچپ‌گرایانهمحدودشوند. رهبریحزبنیزدرنتیجهمرگرهبران،سستیحاصلازکهولتوکناره‌گیریآنان،تضعیفشد.[۴ افزونبراین،مسئلهمناقشاتچینوشوروی،پیدایشگرایشهای «مائوئیستی»وانتقادازسیاستهایگذشتهحزبازجملهآنچهمنتقدانپیروی «کورکورانه»آنازشورویمینامیدند،موجبوقوعانشعاباتیدراینحزبشدبااینحال،حزبتودهدرسالهاینخستدههپنجاهفعالیتهایموفقیراآغازکرد. ازجملهادارهایستگاهرادیوییپیکایران،انتشارمنظمدومجله «مردم»و «دنیا»وبعدهانشریهنویدوهمچنینایجادهسته‌هایزیرزمینیکوچکیدردانشگاهتهرانومناطقنفتی.
جبههملیونهضتآزادی: بیشتررهبرانجبههملیبازداشتشدهدرشهریور ۱۳۳۲،سالبعدآزادشدند،ولیبسیاریازآنانیاازسیاستکنارکشیدهویاازایرانرفتند. امابرخیچونکریمسنجابی،شاپوربختیار،داریوشفروهروخلیلملکیبهصحنهفعالیتسیاسیبازگشتهودرسالهای ۱۳۳۹-۱۳۴۲ باکاهشنسبینظارتهاوسختگیریهایرژیم،بهسازماندهیچنداعتصابوراهپیماییوانتشاریکروزنامهپرداختند. همچنیندوهوادارجبههملی،بهنامهایمحمودطالقانیومهدیبازرگانبههمراهچندتنازاصلاح‌طلبانهمفکرشانمانندیداللهسحابی،نهضتآزادیایرانراتشکیلدادند. بازرگانکهفرزندیکبازاریثروتمندوبسیارمذهبیبود،پسازتحصیلدررشتهمهندسیراهوساختماندرپاریس،برایتدریسدردانشکدهفنیبهایرانبازگشتودردورانمصدق،بهعنواننخستینمدیرعاملشرکتنفتایرانراهیآبادانشد. اوکهعقایدیعمیقاًضدکمونیستیداشت،نظریهجداییامورمعنویودنیویراردمی‌کردوبراینباوربودکهسیاستبایدتوسطمذهب،هدایتشود. طالقانیکهبعدهابهمقامآیت‌اللهیرسیدوبهخاطرمخالفتباحکومترضاشاه،سابقهزندانیشدنداشت،پسازکودتا،برخلافدیگرروحانیون،بهعنوانروحانیسرشناسپشتیبانجبههملیدرتهرانشناختهمیشد. اوبهعنوانرابطوحلقهارتباطیدوگروهمخالفمتفاوت،یعنیروحانیونوجبههملینقشمهمیایفاکردوشایدبهدلیلهم‌بندبودنباانقلابیونغیرمذهبیدردورانحبس‌هایطولانیش،قادربهدرکآنانبود. طالقانیدرآثارشبراینهدفبودتانشاندهدکهتشیعاساساًبااستبدادمغایروبادموکراسیوهمچنینسوسیالیسمموافقوسازگاراست. درواقعاونیزمثلبازرگان،بهدنبالازبینبردنشکافهایاسلامباجهانمعاصروهمچنیناختلافبینطبقهسنتیومحافظهکارباطبقهروشنفکرومدرن (اختلافیکهدرشکستنهضتمشروطهومبارزاتملی،اثریبهسزاداشت) بود.
نهضتآزادیهمچوندیگرگروه‌هایوابستهبهجبههملی،پسازقیامخردادسال ۴۲،منحلوفعالیتآنغیرقانونیشد،بااینوجود،همچنانبهبرگزاریگردهمایی‌هایمخفیدرتهرانوسازماندهینیروهادرخارجازکشور،بهویژهآمریکایشمالیوفرانسهادامهداد. ازبینگروه‌هایوابستهبهجبههملی،نهضتآزادیبیشتریننقشرادرانقلابسال ۵۷ داشتواینموفقیتبیشترمرهونروابطنزدیکنهضتباخمینیوتاحدودیهمتواناییهایبازرگانوطالقانیدرجذبگروهیازمتخصصانجوانوتکنوکراتهایرادیکالبودکهدرصددتلفیقعلومجدیدبااسلامبودند.[۵۴] نهضتآزادیرادرآمریکایشمالی،چهارروشنفکرمقیمخارجبهنامهایمحمدنخشب،ابراهیمیزدی،مصطفیچمرانوعباسامیرانتظام،رهبریمی‌کردندودرفرانسهنیزصادققطب‌زادهوابوالحسنبنی‌صدرازسازماندهاناصلیایننهضتبودندکهمی‌بایستمثلبازرگان،نقشهایحساسیرادرسالهاینخستپسازانقلاب ۱۳۵۷،ایفاکنند.
علیشریعتیروشنفکرتاثیرگذاروستایشگرایده «اسلاممترقیوسیاسی». برخیاورانظریه‌پردازاصلیانقلاب ۱۳۵۷ می‌دانند.
اماروشنفکربرجستهنهضتآزادیوبهعقیدهبرخی؛نظریهپردازاصلیانقلاب ۱۳۵۷،علیشریعتیبود. شریعتیکهازیکخانوادهمذهبیوزمیندارخراسانیبرخاستهبود،بااستفادهازبورسدولتیبرایتحصیلدرزبان‌شناسیتطبیقیوجامعه‌شناسیبهپاریسرفتودرآنجاهمزمانبااوجگرفتنانقلابهایکوباوالجزایر،بهفعالیتهایسیاسیوشرکتدرتظاهراتهاپرداختوبهعضویتنهضتآزادیوکنفدراسیوندانشجویانایرانیدرآمد. اودرکلاسهایدرسشماریازاستادانمارکسیستمثلژرژگورویچوخاورشناسانعلاقه‌مندبهعرفاناسلامیچونلوییماسینیونوهانریکوربَنشرکتجستوپسازمطالعهآثارژانپلسارتر،ارنستوچه‌گوارا،وونوینجیاپوفرانتسفانون،آثاریازسارتروفانونرابهصورتکاملویاناتمامبهفارسیترجمهکرد. پسازبازگشتبهایران،درسال ۱۳۴۴،برایسخنرانیدرحسینیهارشاد، (کهتوسطگروهیازخیرخواهانمذهبی،تامینمالیمیشد) بهتهرانرفت. نوارسخنرانیهایاودرسطحگستردهپخششدومورداستقبالفراواندانشجویانودانش‌آموزاندبیرستانیبهویژهشهرستانیهایمذهبیقرارگرفت. ساواکباهراسروزافزونازمحبوبیتوی،شریعتیرادراوایلدهه ۱۳۵۰ دستگیروپسازمدتیحبسخانگی،مجبوربهخروجازکشورنمود. شریعتییکماهپسازرفتنبهلندندرسال ۱۳۵۶،بهعلتحملهشدیدقلبیدرگذشت،مرگیکهتوسطبرخیبهساواکنسبتدادهشد. یگانهپیامروشنآثاروسخنانشریعتیاینبودکهاسلام - به‌ویژهتشیع - باوری «محافظه‌کارانه»و «قضاوقدری»کهبیشترروشنفکرانغیرمذهبیبیانمی‌کنندویاایمانی «شخصیوغیرسیاسی»کهبرخیعلمایمرتجعادعامی‌کنند،نیست؛بلکهیکایدئولوژیانقلابیاستکهبایدباهرگونهستمگری،استثماروبی‌عدالتیبهویژهفئودالیسم،کاپیتالیسموامپریالیسممبارزهکند. بهگفتهاو،رسالتمحمدپیامبراسلامنهتنهابرقراریدین،بلکهتشکیلامتیپویا،انقلابیودرحالپیشرفتبودکهبهسمتجامعه‌ایبی‌طبقهوایده‌آلحرکتکند. ازدیدشریعتی،امامانشیعهبهویژهحسینابنعلی،پرچمقیامومبارزهرابهاینخاطربرافراشتندتاخلفایفاسدوقتراکهاهدافاصلیاسلامونظامتوحیدیرابهفراموشیسپردهبودند،گرفتارسازند. بسیاریبراینباوربودندکهشریعتیخواهانتبدیلودگرگونیاسلامازیک «دین»بهیک «ایدئولوژیسیاسی»است،آنچهکهدرغرب، «اسلامرادیکال»یا «اسلامسیاسی»نامیدهمی‌شد.
شریعتیهرچندروشودیدگاهمارکسیستیتقسیمجامعهرابرایدرکتاریخمدرنلازممی‌دانستوتاحدودزیادیمی‌پذیرفت،اماهمچونفانونازبرخیجنبه‌هایمارکسیسمبهویژهمارکسیسم «نهادینهشده»احزابکمونیستاُرتدوکسبهشدتانتقادمی‌کردوضمنتاکیدبراهمیتاسلامدرفرهنگایرانی،تنهاراهشکستامپریالیسمبرایایرانوسایرملتهایجهانسومرابازگشتبهریشه،میراثملیوفرهنگبومیخود،می‌دانست.[۶۰] اوحتیهنگامتاکیدبربازگشتبهاسلام،هموارهروحانیونمحافظه‌کارراهدفانتقادهایصریحوغیرمستقیمقرارمی‌دادوآنانرابههمکاریباطبقهحاکم، «نهادینه‌کردن»تشیعانقلابیودرنتیجهتبدیلآنبهمذهبیمحافظه‌کارانه،متهممی‌کرد. شریعتیمشکلاصلیاسلامامروزیراپیوندنامقدسآنبا «خورده-بورژوازی»می‌دانست. پیوندیکهطبقآن،روحانیت،دینرابرایبازاریانسهلوهموارمی‌نمودوبازارنیز،دنیارابرایروحانیونمکانیخوشایندمی‌ساخت. ازاینرووی،پدیدآورندگان «رنسانس»و «رفرماسیون»اسلامیدرآیندهرا،بیشترروشنفکرانمی‌دانستتاروحانیونسنتی. شریعتیبینهزارانجوانشهرستانیکههرسالهازدانشگاه‌هایجدید،دبیرستانها،مدارسفنیحرفه‌ایوتربیتمعلمفارغ‌التحصیلمی‌شدندوهمچونخوداو،ازطبقهمتوسطسنتیجامعه (خانواده‌هایبازاری،روحانیوخرده‌مالک) برخاستهودرمحیطیمذهبیرشدیافتهبودند،پیروانیپرشمارپیداکردوپسازبازترشدنفضایسیاسیدرسال ۱۳۵۶ وخارجشدنآثارشازقیدسانسور،صدهاهزارجلدازکتابهایاوبهفروشرفت.
روحانیونمخالف: درسالهایپسازقیامسال ۱۳۴۲،سهگروهمتغیر،متداخلودرعینحالقابلتشخیص،دربینروحانیونشکلگرفت. گروهنخستکهشایدبزرگترینگروهبود،ازعلمایغیرسیاسیتشکیلمی‌شدکهباوجودنارضایتیازبرخیمشکلاتاجتماعیمثلفساد،فحشاوالکلیسم،معتقدبودندکهروحانیتبایدازکارپلیدسیاستدوریجستهوبهمسائلمعنویوآموزشدرحوزه‌هابپردازد. بااینحالاینگروه،درسالهای ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۶،بهدلیلاجرایسیاستهاینامطلوبحکومتدرخصوصبازارونهادهایمذهبیبهعرصهسیاستکشیدهشدند. گروهدومیعنیروحانیونمخالفمیانه‌رو،گرچهدرمسائلمربوطبهحقرایزنانواصلاحاتارضیمخالفرژیمبودند،ترجیحمی‌دادندکههمچنانباشاهدرارتباطباشندتاسیاستهایویراتعدیلکنند. کاظمشریعتمداریعالمبلندپایهقم،مجتهدسرشناسآذریوسخنگویغیررسمیروحانیونآذربایجان،چهرهشاخصاینگروهبودکهتنهاخواستاراجرایکاملقانونمشروطهبودند.
اماگروهسوم،کهمی‌توانآنانراروحانیونمخالفنافرمانیاتندرونامید،توسطخمینیازعراقرهبریمی‌شدندوشبکه‌ایمخفیوغیررسمیدرکشورداشتند. چهره‌هایشاخصاینگروهعبارتبودنداز: حسینعلیمنتظری،مدرسبرجستهفقهاسلامیدرقم،کهبهعنوانمخالفآشتی‌ناپذیررژیم،سهباربهزندانافتاد؛محمدبهشتیهوشیارترینعضوسیاسیگروه؛مرتضیمطهریمتفکرونظریهپردازعمدهگروه؛ودوروحانیجوانترسازماندهندهگروهبهنامهایاکبرهاشمیرفسنجانیوعلیخامنه‌ای. خمینیکهازسال ۱۳۴۲،درنجفمی‌زیست،بهتدریجتعبیرخودازاسلامشیعهراگسترشداد. اوچارچوبنظریهسیاسیخودرادرسخنرانیهایش،دراواخردهه ۱۳۴۰،تدوینوتنظیمکردوسپسآنراباعنوان «ولایتفقیه: حکومتاسلامی»بدونذکرناممولف،منتشرنمود. طبقنظریهجدیداو،اقتدارسیاسیومسئولیتحفظامتاسلامی،ازطرفامامدوازدهمشیعیانبهمجتهدانمتخصصدرفقهاسلامی (فقها) واگذارشده‌است. استدلالویاینبودکهخداوند،پیامبرانوائمهرابهمنظوروضعقوانینشرعبرایهدایتامتهافرستاده‌استودرغیابامامغایب،روحانیونبهویژهفقها،تنهامفسرانونگاهبانانحقیقیشریعتمی‌باشندکهحکومتبایدبهآنانسپردهشود. ازدیدروحانیونسنتی،ولایتفقیه،زمامداریفقها،تنهابرنهادهاومدارسمذهبیوهمچنینافراد «محجور»یاناتوانمحسوبمیشد،ولیخمینیایناصطلاحرابسطدادبهطوری‌کهتمامجامعهرادربرمی‌گرفت. نظریاتسنت‌شکنانهخمینیتنهابهولایتفقیهمحدودنمی‌شد؛اوبرخلافعقیدهگذشتهخودکههمچوندیگرروحانیونازنظاممشروطهسلطنتیحمایتمی‌کرد،اظهارداشتکهنظامسلطنتی،سنتی «طاغوتی»استکهازدوران «شرک»بهارثرسیدهوبااسلامضدیتدارد،چراکهپیامبراسلام،پادشاهیموروثیراشیطانیوکفرآمیزخوانده‌استوحسینامامسومشیعیان،پرچمقیامرابراینجاتمردمازیوغخلفاوسلاطینموروثیبرافراشته‌است. اودرتشریحدیدگاهسیاسیخود،حتیروحانیونغیرسیاسیومیانه‌روراموردبازخواستقرارمی‌دادوگروهنخسترابهترکتکالیفشرعیخود،پناهبردنبهحوزه‌هایعلمیهوپذیرفتننظریهجداییدینازسیاستکهازدیداوتوطئه «امپریالیستها»بود،متهممی‌کرد.
روح‌اللهخمینیروحانیمخالفسازشناپذیروطرفدارایجادحکومتاسلامیکهباافزایشمحبوبیتشدرسالهای ۵۷-۱۳۵۶،رهبریانقلابرابهدستگرفت.
خمینیدرسخنرانیهایخودبرایطلاب،ازحکومتروحانیونحمایتمی‌کرد،امادراعلامیه‌هایعمومیبحثروشنیازاینگونهحکومتبهمیاننمی‌آوردوازکاربردولایتفقیهخودداریمی‌نمود. حتیاطرافیاناوبعدهامدعیشدندکهکتابولایتفقیهازجعلیاتساواکویایادداشتهایاصلاح‌نشدهیکیازطلاببوده‌است. درعوض،اواستراتژیسال ۱۳۴۲،یعنیحملهبهنقطه‌ضعفهایاصلیرژیمراادامهمی‌داد. شاهرابهخاطرفروشکشوربهامپریالیست‌هاوکمکبهاسرائیل؛نقضمشروطیتوزیرپانهادنقانوناساسی؛حمایتازثروتمندانواستثمارفقرا؛نابودیفرهنگملی؛تشویقواشاعهفسادوهدردادنمنابعباارزشکشوردرقصرها؛خریدتسلیحات؛نابودیکشاورزیودرنتیجهوابستهساختنهرچهبیشترایرانبهغرب،موردانتقادقرارمی‌داد. اوضمنمقایسهشاهبایزید،مومنانرابهسرنگونیرژیمپهلویوبیرونراندنامپریالیستها،فرامی‌خواند.[۷۲ خمینیمی‌کوشیدتابیشترگروه‌هایمخالفراباخودهمراهکند،برایمثالهنگاماعتراضمطهریبهسخنرانیهای «ضدروحانی»شریعتیدرحسینیهارشاد،سکوتکردوحتیبدوننامبردنازشریعتی،بهاستفادهازشعارهاوعباراتیکهسخنرانانحسینیهارشادرواجدادهبودند (مثل «مستضعفین،وارثانزمینخواهندبود»، «مردم،استثمارگرانرابهزباله‌دانتاریخخواهندانداخت»و «دینافیونتوده‌هانیست»)،ادامهداد. بسیاریازجوانانمتفکر،باشنیدناینعباراتولیغافلازسخنرانیهایاودرنجف،بیدرنگنتیجهگرفتندکهخمینیباتفسیرشریعتیازاسلامانقلابیموافقاست. دراواخرسال ۵۷ وهنگامنابودیحکومتپهلوی،محبوبیتخمینیدربینطرفدارانشریعتیآنچنانبودکهآنان - نهروحانیون - گامیبرداشتندکهاحتمالتعبیر «کفر»درآنبودوبهخمینیلقب «امام»کهفقطمختصدوازدهامامشیعهبود،رادادند. بدینسان،خمینیباتبلیغپیاممبهمامادلخواهتوده‌ها،طیفگسترده‌ایازنیروهایاجتماعیوهمچنینسازمانهایسیاسیمذهبیوسکولارراباخودهمراهکرد.
فساد در دربار شاه_فرشته لظفی