محمدعلیفروغی (۱۲۵۴ تهران - ۱۳۲۱ تهران) سرشناسبهذُکاءالملک،روشن‌فکر،مترجم،ادیبوسخن‌شناس،فلسفه‌نگار،روزنامه‌نگار،سیاست‌مدار،دیپلمات،نمایندهٔمجلس،وزیرونخست‌وزیرایرانبود.
محمدعلیفروغیدردشتی،کهپسازمرگپدرشمحمدحسینفروغی (ذکاءالملک)،ازادیبانومترجماندورهٔقاجار،لقبذکاءالملک (ثانی) رادریافتکرد،تحصیلاتخودرادررشتهپزشکیدردارالفنونآغازکردولیبعدبهادبیاتروآوردوفرهنگستانایرانراتأسیسکرد. ویچندباروزیر،دوبارنمایندهمجلسشورایملیویکباررئیسدیوانعالیتمیز (دیوانکشور) شد. در ۱۳۰۴ پسازتصویبانقراضدودمانقاجار،کهخوددرآننقشداشت،کفیلنخست‌وزیریشد. اونخستینوآخریننخست‌وزیرایراندردورهرضاشاهبود. اوهمچنینعضویتوریاستهیئتاعزامیایرانبهکنفرانسصلحپاریس (۱۹۱۹) وجامعهمللرابرعهدهداشتهاست.
زندگی‌نامه
کودکی
محمدعلیفروغیدر ۱۲۵۴ هجریخورشیدیدرتهرانچشمبهجهانگشود. پدرونیاکانشبازرگانبودندواربابخواندهمی‌شدند. نیایبزرگش،میرزاابوتراب،نمایندهاصفهاندرشورایکبیرمغانو «ازفضلاوادبایبنامبودوتألیفاتمتعددداشتهاست. من‌جملهکتابیدربابتاریخوجغرافیایاصفهانبهنام “نصفجهان”...».پدربزرگشمحمدمهدیارباباصفهانیازبازرگانانمعتبراصفهانوبه‌ویژهآگاهدرتاریخوجغرافیاوهیئتبود.
پدرش،محمدحسینفروغیبه‌عنوانمدیردارالترجمهومترجمزبانعربیوفرانسهبهوزارتانطباعاتودارالترجمهمحمدحسنخاناعتمادالسلطنهواردشدوبعدهارئیسدارالترجمه،رئیسوزارتانطباعاتومترجمشاهشد .اینچکامه‌سراونویسندهزمانهناصرالدینشاهومظفرالدینشاهبه‌خاطردوستیوهم‌فکریبامیرزاملکمخانمدتینیزتحتتعقیببود. امادردورانمظفرالدینشاهباانتشارروزنامهتربیتامکانبیشتریبراینشرافکاروآرایتربیتیوترویجافکارمتجددانهخودپیداکرد. درایننخستینروزنامهغیردولتیایران،افکارتجددخواهانهدرستایشازغربوعلم‌گراییرخمی‌نمود.لقب «فروغی»راناصرالدینشاهباشنیدنشعریکهمحمدحسینفروغیبرایشسرودهبودبهویداد. محمدحسینفروغیکهدرتاریخ،فلسفهوعلومسیاسیدانشوربود،نقشمهمیدرتربیتفرزندشمحمدعلیداشت.
برخیاجدادفروغیراازیهودیانبغدادخواندهاندکهبهاصفهانآمدهومسلمانشدند. درزمانجنگجهانیدومرادیوآلماننازیبارهابهنژادیهودیفروغیاشارهکردهواورافردیغیرقابلاعتمادمیخواند.ملکالشعراءبهارازشاعرانمعروفآندوراننیزدرابتدایسلطنتمحمدرضاشاهشعرزیرراسرودهاستکهدرآنفروغیرایهودیخواندهاست :
شاها،کنمازخبثفروغیخبرتخونمی‌کنداینجهودناکسجگرت
خطبهشهیوعزلتوراخواهدخواندزانگونهکهخواندازبرایپدرت.
تحصیلات
فروغیتحصیلاتخودراازپنج‌سالگیآغازکردوادبیاتفارسیوعربیرانزدپدروآموزگاریبهناممولانافراگرفت.
فروغیدر ۱۲۶۸ وارددارالفنونشدوچونزبان‌هایخارجیبه‌ویژهفرانسهراخوبمی‌دانستبه‌عنوانخلیفهمطالبرابرایهم‌شاگردی‌هایخودبهپارسیبرمی‌گرداند. درآغاز،دردارالفنونپزشکیوداروسازیآموخت،ولیبادیدنضعفکادرعلمییاکمبودامکاناتپزشکیوناهمگونیاینرشتهباذوقشبهفلسفه،ادبیاتوتاریخرویآورد.محمودفروغی،ضمناشارهبهیادداشت‌هایپدرش،محمدعلیفروغی،نقلمی‌کند: «دیدمکهطبرابهاینترتیبنمی‌شدیادگرفت: نهسالنتشریحداریم،نهوسایلامروزیدراختیارمانهست.»
افزونبردارالفنوناوبهمدرسهصدر،مدرسهمرویومدرسهسپهسالارنیزرفتوبردانشخوددرفلسفهمشاواشراقافزود؛هم‌زمانوباآموختنبیشترزبان‌هایفرانسهوانگلیسی،بادیدگاهفیلسوفاناروپایینیزآشنامی‌شد.فروغیزندگی‌نامه‌هایفلاسفهغربرابهپارسیبرگرداندواینبرگردان‌هابعدهاکتابسیرحکمتدراروپاراشکلداد. فروغیهم‌چنینشاگردکمال‌الملکدرنقاشیبودودربرابربهویزبانفرانسهمی‌آموخت.
کار
درسال ۱۳۱۲ ق،بهاستخدامدولتدرآمدومترجمزبان‌هایفرانسهوانگلیسیوزارتانطباعاتشد. فروغیافزونبرایندوزبانروسیوعربیهممی‌دانست.او «کهدرابتداشغلمترجمیرابااشتیاقپذیرفتهبود،پسازمدتیآنرامناسبحالوهوایخویشنیافت؛زیرادردارالترجمههیچ‌گونهوسیله‌ایکهبتواندعطشفهمیدن،به‌خصوصفهماندن اوراسیرابکندوجودنداشت»
درآغازسلطنتمظفرالدینشاهکهنوگرایانبهساختمدرسه‌هایملیرویآوردند،فروغیمعلمیپیشهکردودرمدرسهادببهمدیریتیحییدولت‌آبادی،مدرسهعلمیهبهمدیریتمهدی‌قلیهدایتودارالفنونبهآموزگاریپرداخت.هم‌زمان،بانگارشوبرگردانمقالاتفلسفیوتاریخی،درانتشارهفته‌نامهوروزنامهتربیتونشرآموزه‌هاواندیشه‌هاینو،بهپدرشیاریمی‌رساند.
هفتسالپیشازپیروزیجنبشمشروطه‌خواهی،یعنیدرسال ۱۳۱۷ ق،مشیرالدولهٔدوم،مدرسهعلومسیاسیرابنانهاد.ازهمانآغازکار،محمدعلیفروغیبهمترجمیوسپسمعلمیدراینمدرسهمی‌پردازدوبرگردان‌هایاوازمهم‌ترینکتاب‌هایدرسیبهشمارمی‌روند.به‌گفتهنصراللهانتظام «هرچهارکتابدرسیکهدرآنزمانبهچاپمی‌رسید،دوتایآنتألیفوترجمهمحمدعلیفروغیوپدرشبود»؛کتاب‌هاییچون «اصولعلمثروتمللیعنیاکونومیپلتیک»، «تاریخمللمشرقزمین»و «حقوقاساسی (یعنی) آدابمشروطیتدول». فروغیاینکتاب‌هارازمانیکهحدوداً ۲۵ سالهبودهبهفارسیبرگرداندهاستوسال‌هابعددرخطابهخوددردانشکدهحقوق،کتاباصولعلمثروتمللیعنیاکونومیپلتیکراتنهاکتاباقتصادبرگرداندهشدهبهپارسیخواندونبودکتابیدیگردراینزمینهراغم‌انگیزدانست. بیشتراینبرگردان‌هاازسویپدرویبازبینیوویرایشمی‌شد. دکترموسیغنی‌نژادمعتقداستکه «به‌رغماینکهکتاب‌هایمورداشارهازمنابعفرانسوی‌زبانترجمهواقتباسشدهوهمانندمنابعاصلیدرواقعآثارآکادمیکودرسیبهشمارمی‌روند،امانظربهتازگیوکیفیتعلمیمطالبیکهدرآنهاآمدهواهمیتحیاتیآنهابرایایراندرحالغلیانوتحولآندوران،انتشارآنهارامی‌تواننقطهعطفیدرطرحاندیشه‌هایمدرنسیاسی،اقتصادیدرکشورمانبهحسابآورد.»
دربرگردانکتاباصولعلمثروتمللیعنیاکونومیپلتیکاززبانفرانسه،برایبسیاریازواژگانپایه‌ایعلماقتصاد،برابرهاییبهپارسیساختوبراینخستینباردرایران،علماقتصادرابه‌صورتروشمندوعلمیمطرحکرد.درکتاب «حقوقاساسی (یعنی) آدابمشروطیتدول»،کهکمیپسازصدورفرمانمشروطیتبهچاپرسید،براینخستینبار،مفاهیمکلیحقوقاساسیروشمندوبه‌سامانمطرحمی‌شوند. یکیازبرجستگی‌هایاینکتاب،واژه‌سازیومعادل‌یابیدرعلمحقوقاستودرواقع،بسیاریازواژگانجاافتادهحقوق،نخستینباردراینکتاببهکاربردهمی‌شوند.جوادطباطبایی،اینرسالهٔفروغیراازنظرفهممطلب،توضیحاصطلاحات،زبانفارسیشیواوسرهٔآندرنوعخوداثریممتازمی‌داند.درادامهاینبرگردان‌هاوواژه‌سازی‌ها،فروغیسرانجامفرهنگستانایرانراتأسیسمی‌کندوریاستآنرانیزبرعهدهمی‌گیرد. اوهمچنینرئیسانجمنآثارملیبودکهبهتلاشبراینهادینهکردنپاسداریونگهداریازآثارباستانیایرانمی‌پرداخت.
محمدعلیفروغیپسازدرگذشتپدرش (درسال ۱۳۲۵ ق/ ۱۲۸۶ ش) در ۳۲ سالگیبهریاستمدرسهعلومسیاسیبرگزیدهمی‌شودکهرجالودیپلمات‌هایزیادیراتربیتکردوبعدهاتبدیلبهدانشکدهحقوقدانشگاهتهرانشد. اوهمچنینمعلمخصوصیاحمدشاهبودهاست.
مرگ
محمدعلیفروغیدرسن ۶۵ سالگی،درروزجمعه ۶ آذر ۱۳۲۱ ساعت ۱۵ بعدازظهربراثرسکتهقلبیدرتهراندرگذشتودرآرامگاهخانوادگیدرآرامگاهابنبابویهدرشهرریبهخاکسپردهشد.
اوپیشتردریادداشت‌هایشخصیروزانهخودنوشتهبود: «فقطتأسفیکهازمردندارمازبابتهمیناستکهدلممی‌خواهدبدانمکارانسانبهکجامی‌رسد.»
زندگیسیاسی
دورانقاجار
ازآنجاکهشناختتئوریکفروغیازنظامپارلمانیاروپادرساماندادنکارمجلسنوپایمشروطهسختبهکارمی‌آمد،بهپیشنهادمرتضی‌قلی‌خانهدایترئیسمجلساول،سرپرستیدبیرخانهمجلسشورایملیبهمحمدعلیفروغیواگذارشد. پسازدرگذشتپدر (درسال ۱۲۸۶ ش)،فروغیدرحدود ۳۲ سالگیازکاردرمجلسکنارهگرفت.
پسازخلعمحمدعلیشاهودرانتخاباتدورهدوممجلسشورایملیفروغیبهنمایندگیمردمتهرانبرگزیدهشدوپسازاستعفایمستشارالدولهصادقدر ۱۶ خرداد ۱۲۸۹ ش،در ۳۵ سالگی،بهریاستمجلسشورایملیرسید. پسازمدتیمحمدعلیفروغیازریاستمجلسکناره‌گیریکردودرمقامنایب‌رئیسمجلسدرکنارمیرزاحسین‌خانمؤتمن‌الملک،بهکارخودادامهداد.
در ۷ آذر ۱۲۹۰ شوزارتمالیهکابینهدومصمصام‌السلطنهبهفروغیواگذارشد. در ۲۰ آذرصمصام‌السلطنهکابینهخودرادوبارهترمیمکردواینباروزارتعدلیهرابهفروغیسپرد. فروغیقانوناصولمحاکماتحقوقیرا،کهمیرزاحسن‌خانمشیرالدولهتهیهکردهبود،بهاجرادرآوردوبدین‌سانقدمیبزرگدرراهاستواریعدلیهجدیدبرداشت.فروغیدراینبارهمی‌گوید:
«خلاصهبامرارتوخوندلفوق‌العادهوبارعایتبسیارکهنسبتبهنظرهایآقایانعلمابهعملآمدمباداحکومتشرعیهازمیانبرود،اولقانونیکهازکمیسیونگذشتقانونتشکیلاتعدلیهبودکهبرطبقآنعدلیهایراندارایمحاکمصلحومحاکماستینافودیوانتمیزومتفرعاتآنهاگردیدودومقانونیکهگذشتقانوناصولمحاکماتحقوقیبودکهتهیهآنرامرحوممشیرالدولهدیدهوزحمتگذراندنشراازکمیسیونکشیدهبود،اماهنوزرسمیتنیافتهبودتااولسال ۱۳۳۰ قمرییعنی ۲۵ سالپیشنوبتاولیکهمنوزیرعدلیهشدمآنقانونرابهرسمیترسانیدموحکمبهاجرایآندادم.»
در ۲۵ مرداد ۱۲۹۳ درکابینهمستوفی‌الممالکسرپرستیوزارتعدلیهبهفروغیواگذارشد.
باآغازکاردورهسوممجلسشورایملیدر ۱۳ آذر ۱۲۹۳،فروغینمایندگیمردمتهرانرابرعهدهگرفت. اوازدولتخارجشدودرانتخاباتهیئترئیسهمجلس،به‌عنواننایب‌رئیسبرگزیدهشد. اماباپذیرشوزارتمالیهکابینهمشیرالدولهفروغیازنمایندگیمجلسسومدستکشید.
پسازسقوطکابینهمشیرالدوله،بهریاستدیوانعالیتمیزرسیدوباهمکاریمشیرالدولهوسیدنصراللهتقویودوسهنفردیگرکمسیونیتشکیلدادندوبهتهیهوتنظیمقانوناصولمحاکماتجزاییپرداختند. محمدعلیفروغیدراینبارهمی‌گوید:
«واینکاردرموقعیبودکهمجلسشورایملیتعطیلبود،وآنتعطیلقریبسهسالطولکشیدومجدداًمنعقدنشدمگربعدازشروعجنگبین‌الملل. مع‌هذاوقتیکهماقانوناصولمحاکماتجزاییراتمامکردیمآنراهمبهعنوانقانونموقتیبهجریانانداختیم. اماتصورنکنیداینکارهابهآسانیانجامگرفت... لطائفالحیلبهکاربردیم،بامشکلاتودسیسه‌هاتصادفکردیم... من‌جملهاینکهمقدسین،یعنیمزدورهای (آنان)،چماقشریعترانسبتبهقوانینبلندکردندودرابطالومخالفتآنهاباشرعشریفحرف‌هازدندورساله‌هانوشتندکهازجملهبهخاطردارمکهیکیازآنرساله‌هااولاعتراضودلیلشبرکفریبودنآنقوانیناینبودکهدرموقعچاپکردنآنهافراموششدهبودکهابتدابهبسماللهالرحمنالرحیمبشود... قانونتشکیلاتوقانوناصولمحاکماتحقوقیومحاکماتجزائیچنانکهمیدانیدمربوطبهاساسمحاکمعدلیهوعملیاتآنهاستوفقطمحاکمهراتنظیممی‌کندوحقوقاصلیمردمرابریکدیگرواموریکهبرزندگانیاجتماعیحاکماستمشخصنمی‌نماید،وایناصولبهقوانینمدنیوجزاییاستقرارمی‌یابدوقوانینتجارتنیزمتممآنمی‌باشد،ولیکنتهیهاینقسمتوپیشبردنآنازآنقسمتاولهممشکلتربودزیراکهدرآنقسمتدرمقابلمعارض‌هاومعترض‌هامی‌گفتیماینقانوننیستمقرراتیاستکهعملیاتمحاکمعدلیهراتحتنظموقاعدهدرمی‌آورد،ولیاگرمی‌خواستیمنغمهقانونمجازاتوقانونمدنیرابلندکنیمهنگامهبرپامی‌شدکهدرمقابلقانونشرعقانونوضعمی‌کنندهرچنددرجوابایناعتراضاتحرفحسابیداشتیمومی‌گفتیمدرامورجزاییسالهابلکهقرنهاستکهقانونشرعدرجریاننیست،واگرقانونمجازاتیبرایامروزتنظیمنکنیممعنیآنایناستکهمجرمینوجنایتکاراننمی‌یابدمجازاتشوند،یابایددرعملیاتقدیمیعنیگوشودماغبریدنومهارکردنوآدمگچگرفتنوامثالآنهامداومتشود. وامادرامورحقوقیمخالفتیباقانونشرعنیستفقطلازماستکهآنقانونمادهبندیشودوبهصورتقوانینامروزیتنظیموتدوینگرددوبهفارسیدرآیدتامردمتکلیفخودرابدانندوبفهمندوقانونمجریشود. امااینحرفهادرمقابلمردممغرضوبیانصافموثرنبودوماراازمخمصهمحفوظنمی‌داشت. اینبودکهاینقسمترامحرمانهشروعکردیموبهاتفاقآقایتقویوآقایفاطمیمشغولشدیم،درحالیکهاطمیناننداشتیمکهزحمتیکهمی‌کشیمهیچوقتبهثمربرسدوبهموقععملبیاید. خداوندیاریکردتامقداریازاینکارصورتگرفتوورقبهکلیبرگشت،هماساسعدلیهازنوریختهشدوهمقوانینتکمیلوتجدیدشد،وآنچهماپنهانیوباهزاراحتیاطمی‌خواستیمدرستکنیمعلنیوآشکاراصورتگرفتوقوانینیتنظیمشدکهامروزدردستدارید.»
فروغیدرسال ۱۲۹۸ شبه‌عنوانعضویازهیئت‌نمایندگیایرانبهکنفرانسصلحپاریس (۱۹۱۹) رفتوتلاشکرددعاویمالیوسیاسیایرانرامطرحکند. اوودیگرهمکارانشدرآنکنفرانسنتایجمثبتینگرفتندوخساراتسنگینایراندرجنگبین‌المللاولپرداختنشد.فروغیدوسالدراروپاماندودراینمدتتلاش‌هاوکارهایفرهنگیبسیاریرادرفرانسهوآلمانسامانداد. ازجملهبهایرادچندینسخنرانیدربارهتاریخوادبیاتایراندرمحافلفرهنگیفرانسهوآلمانپرداخت. پسازبازگشتدرسال ۱۳۰۱ درکابینهحسنمستوفی‌الممالکوزیرخارجهکابینهشد. فروغیبهاروپامی‌رودونزدیکبهدوسالدرآنجازندگیمی‌کند. وی «چندسخنرانیمهمدربارهتاریخوادبیاتایراندرمحافلفرهنگیفرانسهوآلمانایرادکردکهشناختمستشرقینرانسبتبهآثارگذشتهایرانبیشترنمود».فروغییکهفتهپیشازکودتایسیدضیاءـرضاخاندر ۳ اسفند ۱۲۹۹ بهایرانبازمی‌گردد.
درکابینهمستوفی‌الممالک (۲۵ بهمن ۱۳۰۱)،وزارتامورخارجهبراینخستین‌باربهفروغیواگذارشد. بااستعفایمستوفی‌الممالک،درکابینهجدیدمشیرالدوله (در ۲۴ خرداد ۱۳۰۲) وزارتمالیهبهفروغیواگذارشدودرکابینهرضاخان،وزارتامورخارجهبهفروغیدادهشد. درکابینهجدیدرضاخان (۱۰ شهریور) فروغیبهوزارتمالیهمنصوبشد.
پسازتصویبخلعقاجار (در ۹ آبان ۱۳۰۴) رضاخان (کهحکومتموقتبهاوواگذارشدهبود) خودراازکابینهکنارکشیدوفروغیکفیلرئیس‌الوزراشد. تدارکتشکیلمجلسمؤسسانواصلاحچنداصلمتممقانوناساسی (کهسلطنترابهخانوادهپهلویتفویضمی‌کرد) ازاقداماتفروغیدرایندورهاست.
دورانپهلویاول
تاج‌گذاریرضاشاهدر ۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ انجامشد. «میزاناحتراموارادترضاشاهبهشرکت‌کنندگاندرجایگاهآناندرمراسممشهودبود. تیمورتاشوفروغیدریککالسکهسواربودند. رضاشاه،پیشازتاج‌گذاری [نشاندرجهاولتاج،یعنی] بزرگتریننشانافتخارکشور [را] بهایندودادهبود».فروغیدرمراسمتاج‌گذاریخطابه‌ایایرادکردکهبهستایشایرانباستانوتاریخشاهنشاهیایرانمی‌پرداخت. برخیازفرازهایاینخطابه،غیرمستقیمروشدرستپادشاهیمشروطهرابهرضاخانومردمایرانیادآورمی‌شود: «ملتایرانبایدبداندوالبتهخواهددانستکهامروزتقرببهحضرتسلطنتبهوسیلهتأییدهواینفسانیواسترضایجنبهضعفبشریوتشبثاتگوناگونوتوسلبهمقاماتغیرمقتضیهمیسرنخواهدشد،بلکهیگانهراهنیلبهآنمقصدعالیاحرازمقاماترفیعههنروکمالوابرازلیاقتوکفایتوحسن‌نیتودرایتدرخدمتگزاریاینآبوخاکاست…».
رضاشاهدر ۲۸ آذر ۱۳۰۴،فروغیرابهنخست‌وزیریبرگزیدوحدوددوماهپسازتاج‌گذاری،شاهازطریقتیمورتاشبهفروغیابلاغکردکهخواهاناستعفایاوست.سرانجامکابینهفروغیدر ۱۵ خرداد ۱۳۰۵ بهکارخودپایانداد. محسنفروغیپسرمحمدعلیفروغیمی‌گوید: «استعفایپدرمازنخست‌وزیریعللوجهاتمختلفیداشت. دخالت‌هایتیمورتاشـوزیردربارـوعدمسازشبااقلیتمجلسرابایدازجملهعواملاصلیبهحسابآورد. میرزاحسن‌خانمستوفی‌الممالک،کهدردورانمشروطیتپنج‌باررئیس‌الوزراشدهبود،جانشینپدرمشدتاشایدشخصیتوسوابقویمانعاعمالنفوذدردولتگردد.»کمیبعد،خودتیمورتاشبهدستوررضاشاهوبهدستپزشکاحمدیکشتهشد.
رضاشاهفروغیرابرایوزارتجنگدرکابینهمستوفی‌الممالکبرگزیدواووزیرجنگهرسهکابینهمستوفی‌الممالکبود،اماعملاًاینوزارتخانهرارضاشاهادارهمی‌کردوفروغیعموماًدرمأموریتبهسرمی‌برد.محسنفروغیمی‌گوید:«روزیکهپدرمدربارهاستعفاءوکناره‌گیریازریاستدولتباشاهبهمذاکرهپرداخت،تقاضایشاینبودکهبهویاجازهدادهشودبهاتفاقفرزندانخودبهاروپابرودوچندماهیوضعتحصیلیماراسرپرستیکند. ولیرضاشاهباکناره‌گیریمطلقاوموافقتنکردوپدرممعاذیریازقبیلخستگیوبیماریآوردهبود،وسرانجامرضاشاهبهاوگفتهبودکاریبهتومحولخواهمکردکهحقوقومزایاوامتیازاتمالتوباشدولیزحمتآنمالمن. سیماینجیبایشان [فروغی] کهمشحونازحجبوحیابودگلگونمی‌گرددولحظه‌ایبعدرضاشاهمی‌گوید: آقایذکاءالملک،سمتشمادرکابینهجدید،وزارتجنگاست. حقوقومزایامالشما،ادارهکردنوزارتخانهبامن.»
پسازاستعفایمستوفی‌الممالکدر ۹ خرداد ۱۳۰۶ فروغیازوزارتجنگاستعفادادودر ۱۵ تیر ۱۳۰۶ برایبرایحلاختلافاتمرزیایرانوترکیه،بهسمتسفیرکبیرایراندرآنکشورمنصوبشد. ویتوانستدوستیدوکشورراتقویتنمایدبهگونه‌ایکهآتاتورک،شاهایرانرابهترکیهدعوتکرد.حبیبیغماییمعتقداستکه «فروغیازدوستانومحرمانآتاتورکبود».
در ۱۸ تیر ۱۳۰۷ بهعنواننمایندهٔایرانبهجامعهمللدرشهرژنورفتودرکنفرانسخلعسلاحژنوشرکتکردوریاستهیئتنمایندگیایراندرجامعهمللهمبهفروغیسپردهشد.ودرجریاندهمیناجلاسمجمععمومیجامعهمللبهریاستجامعهمللبرگزیدهشد.محسنفروغی،ازپدرشمحمدعلیفروغینقلمی‌کندکه «وقتیمننمایندهاولایراندرجامعهمللشدموبهکشورسوئیسرفتم،آتاتورکبهکلیهسفراووزرایمختارمقیمآنکاراگفتهبود “بزرگترینشخصیتیکهدراینمجمععضویتدارد،فروغیسفیرایراناست. منتاکنونمردیبهاینجامعیووطن‌پرستیومطلعیندیدم. کاشمملکتمنهمیکفروغیداشت”. شایدهمیناظهارنظرآتاتورکباعثشدمندرجامعهمللبهریاستانتخابشوم.»
فروغی،درفروردین ۱۳۰۹ بهایرانبازگشتووزارتخانهفوائدعامهوتجارترابهدووزارتتازهبهنام‌هایوزارتاقتصادملی (بهسرپرستیخود) ووزارتطرقوشوارع (بهسرپرستیتقی‌زاده) تقسیمکرد. دراردیبهشت ۱۳۰۹ وزارتامورخارجههمبهفروغیواگذارشد. اوپسازچندیسرپرستیوزارتاقتصادملیرابهادیب‌السلطنهسمیعیسپرد.
ازراست: علیمنصور،محمدعلیفروغی،مصطفی‌قلیبیات،علی‌اکبرداورومحمودجم
در ۲۹ شهریور ۱۳۱۲،بهفرمانرضاشاه،مخبرالسلطنههدایتمجبوربهاستعفاشدوفروغیباحفظسمتدروزارتامورخارجه،ماموربهتشکیلکابینهجدیدشد. دردومیندورهرئیس‌الوزراییفروغیکهتاآذر ۱۳۱۴ ادامهداشت،تیمورتاشوزیردرباررضاشاه،سرداراسعدبختیاریوزیرجنگفروغیومحمدولیاسدیپدردامادفروغیبهدستوررضاشاهبهکاممرگرفتند. فروغینیزپسازواقعهمسجدگوهرشاد،بهخاطرشفاعتمحمدولیاسدینایب‌التولیهآستانقدسرضوینزدرضاشاه،ازنخستوزیریعزلوتاشهریور ۱۳۲۰ خانه‌نشینشد.
«فروغیدردوراندومنخست‌وزیریخوددستبهیکسلسلهفعالیت‌هایفرهنگیزد.تأسیسدانشگاهتهران،تأسیسفرهنگستانایران،برگزاریجشنهزارهفردوسیباشرکتده‌هاتنازمستشرقانوایران‌شناساندرمشهد...،تشکیلانجمنآثارملیبرایاحیاءفرهنگملیایرانبههمتاوجامهعملپوشید. تجدیدساختمانآرامگاهحافظوتعمیربنایسعدیازدیگراقداماتفرهنگیاواست. ریاستفرهنگستانوانجمنآثارملیدردوراننخستوزیریاشبا [خود] اوبود»
فروغیعضوفرهنگستان،شیروخورشیدسرخ،عضوورئیسشورایعالیانتشاراتوتبلیغاتشد. سال‌هایخانه‌نشینیفروغیکهیکیازپربارتریندورانزندگیفرهنگیاواست،بهترجمه،تحقیق،تألیفوسخنرانیدردانشکده‌هاومجامعفرهنگیگذشت.
باکنارگذاشته‌شدنفروغیازریاستفرهنگستان،اینمؤسسهکم‌کمبهبیراهرفتوفروغی،باهدفآگاهی‌بخشیبهافکارعمومیوجلوگیریازاینکژروی‌ها «پیاممنبهفرهنگستان»رانوشتوبهچاپرساند. «پیاممنبهفرهنگستان»توسطهانریماسهترجمهشدودر ۱۳۱۸ بهچاپرسید.
فروغیهمچنینرئیسانجمنآثارملیبودکهباتلاشدانشمندانورجالآنزمان،براینگهداریازآثارباستانیدرآذر ۱۳۰۴ تأسیسشد. اینانجمن «نخستینقدمرابرایساختنآرامگاهفردوسیدرتوسبرداشتوپسازبرگزاریجشنهزارهفردوسی،ساختنآرامگاهمذکورتعطیلشدومجدداًدرسال ۱۳۲۳ شمسیدایرگردید…وبهبرگزاریجشنهزارهابن‌سیناوساختمانآرامگاهوی،ساختمانآرامگاهسعدی،نادر،خیام،وتعمیرآرامگاهعطارو…وانتشاریکسلسلهکتبتوفیقیافتهاست.»
درپییورشمتفقینبهخاکایراندرروز ۵ شهریور ۱۳۲۰،رضاشاهفروغیرااحضارمی‌نماید. نخستوزیروقتعلیمنصوربرکنارمی‌شودوفروغیدرجایگاهنخستوزیرمسئولیتمذاکرهبامتفقینرابردوشمی‌گیرد.،مذاکرهفروغیبااسمیرنوف (سفیرکبیرشوروی) وسرریدربولارد (وزیرمختارانگلیس) موفقیت‌آمیزبود.متفقین،ازایرانضمانت‌هاییراخواستندکهپذیرفتهشد. داودیانمعتقداستکه «فروغیدرایندورهحساستاریخیتوانستوظیفهخودرابهعنوانیکوطن‌پرستبهخوبیدرقبالوطنشایفاکند. اوبادرایتوفهمسیاسیبالاییکهداشتتوانستمملکتراازخطراتبسیاریازجملهاشغالکاملکشوروتجزیهآنبهدستمتفقینحفظنماید.»نامهوتلگراف‌هایسرریدربولاردبهوزارتخارجهانگلیس،نشانمی‌دهدکهچگونهتدبیروتدبرفروغیازفروپاشیکشورجلوگیریکردهاستمثلاًدرتلگراف ۱۷ شهریور ۱۳۲۰ می‌نویسد «منتردیدندارمکهروس‌هاکوششخواهندکردکهشمالایرانرابلشویکمآبکنند».یاتلگرافتاریخ ۲۱ شهریور ۱۳۲۰ «روس‌هاغنی‌ترینبخشمملکترااشغالکرده‌اند. شایددولتشورویباگوشهچشمیبهضمیمه‌کردنبی‌دردسرشمالایرانبهروسیهدرزمانآینده،بهعمدبهآنتوجهنشانمی‌دهند».
فروغیدرکنارمحمدرضاشاه
دورانپهلویدوم
فروغیکهاولیننخست‌وزیررضاشاهبود،بااشغالایراندرجنگجهانیدومدرسومشهریور ۱۳۲۰ بهعنوانآخریننخست‌وزیراونیزدرانتقالسلطنتبهپسرشمحمدرضاپهلویوجلوگیریازتجزیهایراننقشمهمّیداشت. اونخست‌وزیریپهلویدومرانیزدراولیندورهبرعهدهمی‌گیرد.
فراماسونری
پدرفروغیازمتأثرینمیرزاملکمخانازپیشکسوتانترویجفرهنگغربوفراماسونریدرایرانبودوفروغیهمازفراماسونهایایرانشد.ویدر ۱۲۸۶ شمسیدر ۳۲ سالگیازبنیانگذارانلژبیداریایرانبودوبهمقاماستاداعظمباعنوانخاصچراغدارنائلشد.
مؤلفتاریخبیستسالهایراندرمعرفیاوچنینمی‌نویسد: «یکیازمهره‌هایشطرنجسیاسیایراندردورانمشروطیتوانقراضسلسلهقاجارورویکارآوردنرضاخانپهلوی،میرزامحمدعلیخانفروغی (ذکاءالملک) بودهاست. اویکیازفراماسون‌هایباهوشوتحصیلکردهودانشمندوصاحبتألیفاتدرادبیاتوحکمتوفلسفهمی‌باشد.»
ابراهیمصفاییدردرکتابرهبرانمشروطهمی‌نویسد: «فروغییکانسانلیبرالبود. اونگاهیفلسفیبهزندگیداشتوهرگزغرهجایگاهخودنشد... اوبهنمادهایملیارزشقائلبودوسنت‌هایدینیرااحتراممی‌گذاشت. بههمیندلیل،اودرلژفراماسونریگرانداورینتفرانسهپذیرفتهشدهبود. اومنشیپارسایانهواخلاقیداشت،گرچهعلیه‌اشتهمت‌هاشکلگرفتهبود. اوبههیچعنوانبدزباننبود... اوافرادیراکهبهپژوهشواندیشهمی‌پرداختند،قدردانیوتشویقمی‌کرد... تاملاتفلسفیوروحوقاد،اوراازوسعتنظریبرخوردارساختهبودکهموقعیت‌هایظاهریوموقتیراوقعینمی‌نهادوازاینروزیانیازسویاومتوجهکسینمی‌شد.»
فروغیوزبانفارسی
افزونبرتصحیحنبشته‌هایکهنادبپارسی،فروغیکتبزیادیرادررشته‌هایمختلفعلومانسانیبهپارسیبرگرداندودراینراهبسیاریازواژگانپایهاینعلومراخودبراینخستینباردرزبانپارسیساختوبرایآن‌هابرابرهایشایسته‌اییافت. دکترموسیغنینژاددربارهبرگرداندوکتاب «اصولعلمثروتمللیعنیاکونومیپلیتیک»و «حقوقاساسییعنیآدابمشروطیتدول»می‌نویسد: «تسلطمترجمونگارندهبهموضوعاتمطرحشدهدرایندواثرومعادل‌یابی‌هایکاملاًبهجاوظریفبرایاصطلاحاتعلمیکهاغلببرایاولینباربهفارسیبرگرداندهشده،نشان‌دهندهفرهیختگی،وسعتمعلوماتودقتنظرویاست.»
سال‌هابعدازاینواژهگزینی‌ها،فروغیفرهنگستانایرانراتاسیسکردوریاستآنرانیزبرعهدهداشت. داریوشآشوریمعتقداست: «برپاییِفرهنگستانِزبانِفارسیدرایندورانیکیازکارهایبزرگیبودکهفروغیسرپرستیکردوبرآنریاستداشت. فروغیادیبوزباندانبرجسته‌اینیزبودوذوقوهنرنویسندگیداشتوایده‌هایروشنیدربارهضرورتِنوسازیزبانفارسیوراهوروشِآن. یکی-دونسلِپیشازفروغیاگرچهضرورتِساده‌سازیزبانِنوشتاررادریافتهبودند،اماهنوزنتوانستهبودندبرایِغنی‌سازیِواژگانیِاینزباندرجهتِپذیرشِمفهوم‌هایعلمیوآنچهمربوطبهدستاوردهاوشیوهزندگانیِمدرناست،کارِنمایانیبکنند. فروغیوکسانیدیگرازهم‌نسل‌هایِاودراینجهتگام‌هایبلندتریبرداشتند. والبته،فروغیباکارِماندگاریکهدرجهتِبرگرداندنِفلسفهاروپاییبهزبانِفارسیکرد،زمینهیکدگرگونیِسبکیرادراینزمینهفراهمکردکهبسیاراثرگذاربودونسل‌هایبعدیازروشاوبهره‌مندشدند.»
پسازکناره‌گیریازریاستفرهنگستان،ودرزمانیکهاحساسکردفرهنگستانبهبیراهمی‌رود،فروغیپیاممنبهفرهنگستانرانگاشت. «فروغیازجملهنخستینکسانِانگشت‌شماریاستکهمشکلِزبانِنوشتاریِفارسیرادربرخوردبادنیایِمدرنوخواسته‌هایِزبانیِآنفهمیدوبادیدِروشندرپیِچاره‌اندیشیبرایِآنبود. دراینبارهبایدبهرساله‌ایبانامِپیامِمنبهفرهنگستان،بهقلمِوی،نگاهکرد... می‌توانگفتکه،بخشِعمده‌یِکاریکهنسلِمابرایِپرورشوگسترشِزبانِفارسیبرایِترجمه‌یِمتن‌هایِعلومِانسانیکرده،کمابیش،درهمانراستایِکارورهنمودِفروغیست... فروغی،ازسویی،کورمالنمی‌رفتوبرایِکارِپیشاهنگانهزبانیِخودنظریّهپرداخته‌ایداشت. درنتیجه،هشیاربودکهچهمی‌خواهدوچهمی‌کند. ازسویِدیگر،مایهذوقیِپروردهودانشِادبیِاستادانهنیزبرایِکارِخودداشت.»
فروغیدرآذر ۱۳۱۵ دررسالهپیاممنبهفرهنگستانازاحساسخودبهزبانفارسیمی‌گویدومی‌نویسدکهمنبهزبانفارسیدل‌بستگیتمامدارم،زیراگذشتهازآنکهزبانخودماستوادایمرادخویشرابهاینزبانمی‌کنم،ازلطایفآثارآنخوشی‌هایفراواندیده‌ام. نظردارمبهاین‌کهزبانآینهفرهنگقوماستوفرهنگمایهارجمندیویکیازعواملنیرومندیملیتاست. هرقومیکهفرهنگیشایستهاعتناوتوجهداشتهباشدزندهوجاویداناستواگرنداشتهباشدنهسزاوارزندگانیوبقاستونهمی‌تواندباقیبماند. اومی‌گوید،اینعشقبهزبانفارسیتاآنحدحادوبیمارگونهنبایدباشدکهموجباتمخدوشکردنزبانفارسیرافراهمآورددراینباره،روایتیازدکتررعدیآذرخشیوجودداردبهاینمضمونکهدرسال ۱۳۱۴ دریکیازجلساتفرهنگستان،یکیازحضارپافشاریکردکهیکواژهنامانوساوستاییبهجاییکواژهزبانعربیپذیرفتهشود. درآنجلسهاستادعبدالعظیمقریبنیزباحذفاینواژهعربیمخالفتکردودوعضوافراطیهممی‌گفتندکهشماحقنداریدبهزباناوستاییکهزباننیاکانماستاهانتکنیدوآنرامردهبخوانید. فروغیرشتهسخنرابهدستمی‌گیردوبامتانتازتمامحضارمی‌پرسدکهآیاپدرممحمدحسینفروغیرامی‌شناسید. همهاعضایفرهنگستانجوابمثبتدادندوهرکدامشرحیدربارهمحمدحسینفروغیبیانکردند. آنگاهفروغیگفت:«آقایانبهشهادتهمهشماپدرمنمردیدانشمندوارجمندبودومنبهفرزندیاومفتخرم. بااینوصفاگربهمنبگوییدکهپدرتمردهاستمنحقندارمازشمارنجشحاصلکنمزیرامسلماستکهپدرممردهاست. زباناوستاییهمدرستاستکهزباننیاکانمابودهاستولیچهمی‌توانکردکهآنهممردهومتروکشدوانصافنیستمابهکسیکهاینحقیقتواضحرااعلاممی‌کندبتازیمودروطنپرستیاوتردیدرواداریم.» اینبیانشیواجلسهرابهحالعادیدرآوردومحیطیآرامودورازهیاهوبرآنحاکمشد.
فروغیازهمیندیدگاهمخالفدگرگونیدبیرهفارسیبود. ویچنینمی‌اندیشیدکه «تغییردادنخطفارسیکارصحیحینیست. بهترآناستکهگذاشتناِعرابکم‌کممعمولشودوچونچاپحروفعن‌قریبشایعخواهدشد،کتبچاپحروفرامعربچاپکنندواعرابراباحروفملازمنمایند.»
فروغیدربارهشعرفارسینگاهیپیشرودارد: «حالوطبیعتدرینموارد (سرودنشعر) مقدمبرقانوناستوگاهیاختیارازدستخارجمی‌شود.»اوبهنقلازپدرشدربارهنیازبهدگرگونیدرشعرونثرفارسیمی‌نویسد: «دراینعصرسبکشعروانشابایدتغییرکندوقدریهماهلاینکاربایدبهادبیاتفرنگینظرکنند.»
اندیشهونظرات
دکترموسیغنینژاداستاداقتصادوروشنفکرلیبرالمعتقداست:
نسل‌هایمتعددیازروشنفکرانایرانی،بهویژهآنهاکهبهزبانخارجیتسلطنداشتند،آشناییبااندیشه‌هایفلسفیغربیراباخواندنکتابمعروففروغیدراینخصوصیعنی «سیرحکمتدراروپا»آغازکرده‌اند. اینکتابهنوزهم،پسازگذشتبیشازهفتادسالازتالیفآن،خواندنیوپرباراست. فروغیمبدعاندیشه‌هایجدیدینیستوهیچ‌گاهچنینادعایینداشتهاست،امااورامی‌توانیکیازتواناترینایرانیاندردرکاندیشه‌هایمدرنغربیوانتقالدرستوبدوناعوجاجآنهابهزبانفارسیدانست. نهتنها «سیرحکمتدراروپا»بلکهدوکتاباولیهوییعنی «اصولعلمثروتملل»و «حقوقاساسی»شاهدیبراینمدعااست.
به‌واقع،عمدهاندیشه‌هایفروغیراازلابه‌لایهمینترجمه‌هامی‌تواندریافت؛به‌واسطههمینترجمههاستکه «فروغیرااندیشمندیلیبرال،ملی‌گرا،ومحافظه‌کاریامیانه‌روخوانده‌اند. ویراازبنیان‌گذارانلیبرالیسمدرایرانمی‌دانند.»فروغیسیاستمداریلیبرالبودچراکهآزادیرادرمعنایلیبرالیستیآندرکمی‌کردوازسویدیگراوسیاستمداریمحافظه‌کارنیزبودچراکهتلقی‌اشازمفهومترقی،خصلتیغیررادیکالداشتوهمازاین‌رو،کنارنهادننهادهایسنتیراشرطپیشرفتنمی‌دانست.
رامینجهانبگلومعتقداست:
برایتوجیهوتوضیحدیدگاه‌هایلیبرالیاش،فروغیاشکالگوناگونآزادیازقبیلآزادیاندیشه (اختیارعقاید)،آزادیانتشارات (اختیارطبع)،آزادیمالکیت (اختیارمال) وآزادیاجتماعات (اختیارتشکلانجمن) رابهتفصیلوتشریحبیانمی‌کند. دررابطهبا «برابری»،فروغیآنرا «مساواتدرمقابلقانون»، «مساواتدرمقابلمحاکمعدلیه»و «مساواتدر [پرداخت] مالیات»تعریفمی‌کند. مفهوماساسیومرکزیدیگریکهدراندیشهلیبرالیفروغیوجوددارد، «وظیفه»است. ازنظرفروغی،حقوقفردیبدونتکالیففردیوهیچقانونیبدونپیرویازقانونوجودندارد. دریکسخنرانیمعروفدررادیوملیایرانپسازانتخاباتمجلسچهاردهم،فروغیباصراحتبردیدگاهخودمبنیبرحکومتقانونتاکیدمیکند. هرچندکهمفاهیموایده‌هایبیانشدهدرکتابفروغیاصالتاًازآناونیست،اماقطعاًتفسیرهمدلانهوبیغلوغشیازاندیشه‌هایروشنگرانفرانسویاستکهفروغیازآنهابهعنوانبنیانگذارانلیبرالیسممدرنناممی‌برد. بنابراین،نیازیبهگفتننداردکهفروغیازنخستینروشنفکرانودولتمردانایرانیبودکهاینایده‌هارادرروندینظاممندبهکاربست. بههمیندلیلاستکهمی‌توانگفتتاثیرفروغیدرپیدایشوتکوینمیراثلیبرالیایرانیجایگاهخاصیدارد.
رامینجهانبگلومی‌افزاید:
براساسدیدگاهفروغی،برایرواجروشنگریدرایران،همآییدوشرطلازماست. نهتنهاضروریاستکهنیروهایاعمالاجباردرجامعهبایستیدرشکلنهادهامرسومشوند،بلکههمچنینلازماستکهنوعدیگریازنهادهاتااصلاحوبهبود،اقدامبهسرپرستینهادهاینوعپیشینکنند. بهعلاوه،اینوضعیت،شرطکافیبرایبرقراریوحفظتعادلدرجامعهسیاسیرامهیاساختهوبدینسانزمینهرابرایشکوفاییآرمان‌هایروشنگریآمادهمی‌کند. آنچهازنوشته‌هایفروغیبرمی‌آید،باوریخالصبهایدهترقیومجادله‌ایبرسرتفکیکقواوحقوقمردمانتحتیکنظاملیبرالیاست. پیشوبیشازهرچیزدراندیشهفروغی،ایدهضرورتترقیموجمی‌زندواینواقعیتکهپیشرفتدرغرب،اساساًبهاعتباریکبازسازیلیبرالیدرحوزه‌هایاجتماعی،اقتصادیوسیاسیبودهاست. رازاینبازسازی _ کهبهگمانفروغیعاملاصلیپیشرفت‌هاوموفقیت‌هایعلمیوفناورانهتمدنغربیاست _ درایجادسیستمیبرایمدیریتتمامزمینه‌هایمبتنیبرفرایندتکاملینهفتهاست.
رامینجهانبگلوبراینگماناستکهفروغی،بااعتقادبهاصولروشنگریدرفرانسهوبهویژهباشناختیکهازآرایمونتسکیوداشت،براصلانفصالقوایحکومتیتاکیدمی‌ورزید. درکتابیکهباعنوانحقوقاساسی (یعنی) آدابمشروطیتمللدرسال ۱۹۰۷ درتهرانمنتشرکرداینموضوعبارزاست. فروغیدراینکتابحاکمیتراتنهاازآنتمامیآحادمردممیداند:
سابقبراینمردمتصورمی‌کردندکهیکنفریاجماعتبایدصاحباختیارمطلقعمومناسباشدوامورایشانراهرطورمی‌خواهدومصلحتمیداندادارهکندومردمحقندارنددرادارهامورخودشانمداخلهوچونوچرانمایند. حتیدربعضیممالکسلاطینمدعیبودندکهمنجانباللههستندوبهاینواسطهامرایشانامرالهیوواجبالاطاعهاست... اماحالامتجاوزازصدسالاستکهحکماودانشمندانبلکهاکثرعوامازاینرایبرگشتهومعتقدشده‌اندکههیچوقتیکنفریایکجماعتحقنداردصاحباختیاریکقومویکملتبشودوصاحباختیارملتبایدخودملتباشدوامورخویشراادارهکند.
فروغیدرهمینکتابدربارهنقشحکومتمی‌نویسد:
وظیفهٔدولتایناستکهحافظحقوقافرادناس،یعنینگهبانعدلباشد. دولتازعهدهٔانجاموظیفهٔخودبرنمی‌آیدمگراینکهبهموجبقانونعملکند. وجودقانونمتحققنمی‌شودمگربهدوامر: اولوضعقانونودوماجرایآن. پسدولتدارایدونوعاختیارمی‌باشد: یکیاختیاروضعقانونودیگراختیاراجرایقانون. هرگاهاختیاروضعقانونواختیاراجرایآندردستشخصواحدویاهیئتواحدباشد،کاردولتبهاستبدادمی‌کشد... براینپایهدولتتنهازمانیقانونیاستکهاینقوهآنازهمجداودردستدوگروهمستقلوجداباشد.
فروغیمعتقداستکه «حقوقعمومیملتمجموعاًتحتدوعنواندرمی‌آید،اولآزادی،دویم،مساوات.» آزادیعبارتاستازاختیارانجامهرکاریبااینشرطکه «اجرایحقیکنفرمضرومنافیاجرایحقدیگرینبایدبشود»یعنیحدآزادییکشخص «قیودیاستکهبهجهتآزادبودنسایرمردملازماست.» وفروغیمصداق‌هایآزادیرااز «اختیارنفسومال»تا «اختیاراجتماعوتشکیلانجمنی»نامبردهاست... فروغیدرتصریحاینمفهوم [مساوات] می‌نویسد، «مساواتحقوقغیرازمساواتاحوالاستوایننوعمساواتصورتگرفتنینیستزیراکهمردمبالفطرهوبالطبیعهازحیثقوهوتواناییوقابلیتواخلاقوخیالاتتفاوتدارندوایناختلافاتناچارمنجربهاختلافاحوالمی‌شود.» ازنظرفروغیمصداق‌هایمساواتحقوقیعبارت‌انداز: «مساواتدرمقابلقانون»، «مساواتدرمقابلمحاکمعدلیه»بهاینمعناکهدادگاه‌هایخاصنباشد، «مساواتدرمشاغلومناصب»یعنیهیچشغلیمخصوصطایفهیاطبقهخاصینباشدو «مساواتدرمالیات»یعنیهیچکسبی‌جهتمعافنشودوهرکسبهنسبتقوهواستطاعتخودمالیاتبدهد. یعنیفروغیدرتفسیرمفهوم «برابری»،ازآموزهسوسیالیستیوآنزمانمسلطِبرابریاجتماعیـاقتصادیدفاعنمی‌کندوصرفاًمفهومبرابریحقوقیعنی «مساواتدرمقابلقانون»وشقوقگوناگونآنرامطرحمی‌کند.
فروغیدربارهمساواتوعدالتمی‌نویسد:
عدالتایجابمی‌کندکهمیاناعضایجامعهتساویحقوقبرقرارباشدوهمهبتوانندبهیکسانازهیئتاجتماعیهبهرهبرند. ترتیبآزادیبهعلتاینکههمموجبترقیکلجامعهونیزبرقراریتساویحقوقمی‌گردد. لذامبنیبرعدالتاست. درچنینوضعیچونهرفردیمختاراعمالخویشاستوهیچقانونمنعوانحصاریدرکارنیست،هرکسحقدارددرهمهچیزادعاداشتهباشدوپیشرفتادعایاوفقطبهلیاقتوکفایتوهمراهیبختواتفاقبستگیدارد. اماعده‌ایایناستدلالرانمی‌پذیرندومی‌گویندچونهمیشهبختواتفاقباکفایتولیاقتهمراهنیستبنابراینتماممردمباوجودداشتنمساواتحقوقی،درتمتعوبهرهبردنیکساننیستندپسدولتبایددرامورتولیدوتوزیعثروتدخالتکندوبرابریمیانمردمرابرقرارسازد. نویسندهمعتقداستکهباچنینکاریعدالتاستقرارنخواهدیافت،زیراکه،بالضرورهبرایاجرایاینترتیببایدازبعضیگرفته،بهبعضیدیگردادواینعدالتومساواتنیستکهاشخاصقابلرابهکاروادارندوحاصلزحمتایشانرابهاشخاصناقابلبدهند.
فروغیآزادی‌خواهومنتقددولت‌گراییاست:
دخالتدولتجایزنیستوبایدبهمردمآزادیمطلقدادتاامورخودراادارهکنند. درامورثروتی (اقتصادی)،اختیارافرادحقیقتاًبراقدامدولتمزیتکلیداردوبایدمردمبهآزادی،ثروتراتولیدکنندوتوزیعنمایندوبهدورانبیندازندوبهمصرفبرسانندواگردولتبخواهددراینبابمداخلهکندوبعضیراترغیبنمایدوازبرخیطرفداریکند،سنگراهمردممی‌شودوممکناستمرتکبظلموتعدیشود،چه،مساعدتباجماعتی،ظلمدرحقجماعتدیگراست.
درواقع،مطابقبادانشوفهمیعمیقازاقتصاد،درکتاباصولعلمثروتمللیعنیاکونومیپلتیکنگاشتهاست: «علمثروتقطعداردکهتوسلبهدولتبیجاوحرکتقهقرااستونبایدازدولتمتوقعبودکهمتکفلومتقلدتمامامورمردمباشدبلکهراهترقیایناستکهمردماجتماع‌هایآزادتشکیلدهندوامورخودرابدانوسیلهگذرانند.»
فروغیدرنقدیصریحبرسوسیالیسممی‌نویسد:
جماعتیمی‌گوینددولتبایدتمامقوایصنعتیرابهدستخودبگیرد،یعنیمتصدیکلشودوحالآنکه،قطعنظرازظلموجوریکهناچاردولتدراینصورتبالنسبهبهاشخاصدرتعیینشغلومحلکارایشانخواهدکرد،چطورمی‌تواندازعهدهاینامربرآید،چهبایداطلاعکاملازمقتضیاتثروتیمحلداشتهباشدوحالآنکهاینمقتضیاتمتصلدرتغییراست. نیزبایدسلیقهوذوقواستعدادوکفایتهرکسرابه‌خوبیبداندودراینباباشتباهنکندوچنینچیزیممکننیست.
ویسپسنقدخودرااینگونهادامهمی‌دهد:
اگرانسان‌هادرامورثروتیآزادیداشتهباشندبرحسبصرفهشخصیومسوولیتیکهدرکارخوددارندموجبپیشرفتامورخواهندشد. امادرصورتیکهایناموربهدولتواگذارشودبهعلتبی‌تفاوتیوتعللوتانیموجوددردستگاهدولتی،پیشرفتیدرکارهاصورتنخواهدگرفت. بعضیدیگرازافراد،دخالتمحدوددولترابهمنظوررفعبرخیبی‌عدالتی‌هاتوصیهمی‌کنند. اینعقیدههمباطلاستوبایدمردمدرامورصنعتیآزادیمطلقداشتهباشنداگرچهبعضیخبطوخطاهاهمبکنند. خبطوخطاهایمردمبامحسناتیهمهمراهاستوازتحملآنهاگریزینیست،امادولتاگرمداخلهکندمشکلاتبی‌حدمی‌شودوضررهایفاحشبهصنایعواردمی‌آوردوعلاوهبراینهادرهمتمردمبرایکارکردنرخوتایجادمی‌نمایدوموجبمی‌شودمردمدستودلشاندرپیکارنرود.
فروغیاندیشمندانهآزادیرادربستراجرایقانونیبرابرحقوقمیدید:
ازرنجومحنتیکهدرظرفسیچهلسالگذشتهبهشمارسیدهاستامیدوارمتجربهآموختهوعبرتگرفتهومتوجهشدهباشیدکهقدرنعمتآزادیراچگونهبایددانستومعنیآزادیرادریافتهباشید. دراینصورتمی‌دانیدکهمعنیآزادیایننیستکهمردمخودسرباشندوهرکسهرچهمی‌خواهدبکند،درعینآزادیقیودوحدودلازماست،اگرحدودیدرکارنباشدوهمهخودسرباشندهیچکسآزادنخواهدبودوهرکسازدیگرانقوی‌ترباشدآنانرااسیروبندهخودخواهدکرد. قیودوحدودیکهبرایخودسریهستهماناستکهقانونمی‌نامندپسمردموقتیآزادخواهندبودکهقانوندرکارباشدوهرکسحدوداختیاراتخودرابداندوازآنتجاوزنکند. پسکشوریکهقانونینداردیاقانوندرآنمجریومحترمنیستمردمشآزادنخواهندبودوآسودهزیستنخواهندکرد... هرکسبهقانونبی‌اعتناییکندوتخلفازآنراروابدارددشمنآزادیاستیعنیدشمنآسایشملتاست... شماملتایرانبهموجبقانوناساسیکهتقریباًسیوپنجسالپیشمقررشدهاستدارایحکومتملیپادشاهیهستیدامااگردرستتوجهکنیدتصدیقخواهیدکردکهدرمدتاینسیوپنجسالکمتروقتیبودهاستکهازنعمتآزادیحقیقییعنیمجریومحترمبودنقانونبرخورداربودهباشیدوچندینمرتبهحکومتملییعنیاساسمشروطیتشمامختلشدهاست. آیافکرکرده‌ایدکهعلتآنچیست؟منبرایشماتوضیحمی‌کنمعلتاصلیاینبودهاستکهقدرایننعمترابهدرستینمی‌دانستیدوبهوظایفآنقیامنمی‌کردیدوبسیاریازروینادانیوجماعتیازرویغرضوهواینفسازشرایطیکهدرحکومتملیبایدملحوظشودتخلفمی‌کردند.
ملیگراییفروغیکورکورانهنیست:
گرمهرمننسبتبهوطنتنهاازآنسببباشدکهخودازآنمرزوبومهستموبخواهماینعنوانراوسیلهٔمغایرتخویشوبیگانهقراردادهوازاختلافونفاقبینمردمبرایخوداستفادهکنم،اینوطنپرستینیست،خودپرستیاستومانندتعصبدینیآنجماعتازاربابادیانکهاختلافدینومذهبونفاقبینمردمراوسیلهٔمنافعواعتباراتشخصیوفرقه‌ایقرارمی‌دادند،مذموماستوبایدمردودباشد... ولیکنیکوطنپرستیبیغرضانههمهستکههرفردیچونپروردهٔآبوخاکیاستبهواسطهٔنعمت‌هاوبهرهمندی‌هاییکهازوطنوابنایوطندریافتکردهنسبتبهآن‌هادرخودحقشناسیاحساسمی‌کند،چنانکهفرزندنسبتبهپدرومادرمهرورزد. اینحبوطنپسندیدهاستبلکههرفردیبهآنمکلفباشد،مگراین‌کهمی‌توانمتذکرشدکهاینوطن‌پرستیباهمهٔنوعبشرمنافاتنداردوانسانهمچنانکهدردرجهٔاولرهینمنتپدرومادرودردرجهٔدوممدیونابنایوطناست،دردرجهٔسومذمه‌اشمشغولهمهٔنوعبشرمی‌باشدوهمهرابایددوستبداردوخیروسعادتهمهرابخواهدکهخیروسعادتخوداووقوماوهمدرآناست. بهعبارتآخری،اینقسموطن‌پرستیجزوتعاونوهمبستگیکلنوعبشراست. ازاینگذشتهیکمنشاءومأخذدیگرنیزبرایوطن‌پرستیهستکهدرنظرمنازمنشاءسابق‌الذکرهممحکم‌ترومعقول‌ترمی‌باشدوآنوطن‌پرستیکسیاستکهوطنوابناءوطنخودرالایقمهروقابلمحبتمی‌داند،ازجهتقدرومنزلتیکهدرواقعدارند. ماننددوستیکسینسبتبهشخصدیگرنهازجهتخویشوقرابتیامهربانیوملاطفتیکهبینآن‌هابوده،بلکهبهسببمنزلتیکهبهواسطهٔقدروقیمتواقعیدرنظریکدیگرحاصلنموده‌اند. بهعقیدهٔمنبه‌ویژهایننوعمحبتاستکهبهقولمعروفبنایآنخالیازخللاست.
فروغیتاکیدظریفیبرشرافتآحادمردمدریکحکومتملیدارد:
رویهمرفتهوظیفهجمیعطبقاتملتایناستکهگفتاروکردارخودرابااصولشرافتوآبرومندیتطبیقکنندکهچنانکهیکیازحکمایاروپاگفتهاستاگربنیادحکومتاستبدادیبرترسوبیماستبنیادحکومتملیبرشرافتافرادملتاستومخصوصااگرمتصدیانامورعامهشرافترادراعمالخودنصب‌العینخویشنسازندکارحکومتملیپیشرفتنمی‌کند.
اوضمنافتخاربهتاریخوفرهنگوتمدنگذشتهمردمایرانبهجدمعتقداستکهممالکمشرقزمینپیشازهربهانه‌گیریبایدبهبازسازیخودشانبپردازند:
تمامبهانهفرنگی‌هادردستدرازیبهممالکماایناستکهشماازعهدهبه‌کاربردننعمت‌هایطبیعیبرنمی‌آییدوآنراحراممی‌کنید. پسمابایداینکارراصحیحبکنیم. پساگرخودمشرقزمینی‌هااینکاررابکنند،فرنگی‌هاچهحقفضولیدارند.
دربارهروابطخارجیایرانمعتقداست:
... حاصلاینکهحرفهماناستکههمیشهمی‌گفتم،ایراننهدولتداردونهملت. جماعتیکهقدرتدارندوکاریازدست‌شانساختهاستمصلحتخودشانرادراینترتیبحالیهمی‌پندارند. باقیهمکهخوابند…اگرایرانملتیداشتوافکاریبود،اوضاعخارجیازامروزبهترمتصورنمی‌شد. باهمهقدرتیکهانگلیسداردوامروزیکه‌مردمیدانسیاستاستباایرانهیچکارنمی‌تواندبکند…فقطکاریکهانگلیسمی‌تواندبکندهمیناستکهخودماایرانی‌هارابهجانهمانداختهپوستیک‌دیگررابکنیم…البتهمنمی‌گویمباانگلیسنبایدعداوتبورزند. برعکسعقیدهمنایناستکهنهایتجدرابایدداشتهباشیمباانگلیسدوستباشیم…امااینمستلزمآننیستکهایراندرمقابلانگلیسکالمیتبینیدیالغسالباشد. مناینفقرهراکتباًوشفاهاًبهانگلیسی‌هاگفته‌امومی‌گویم [آن‌هاهم] تصدیقمی‌کنند. اماچهفایده،یکدستبی‌صداست. ملتایرانبایدصداداشتهباشد. ایرانبایدملتداشتهباشد…
اوهمچنیندرقامتیکلیبرالکلاسیک،ضدجنگنیزظاهرمی‌شودودریکیازنامه‌هایشمی‌نویسد:
منمیدانمکهصلحهممانندجنگفداکاریلازمدارد. اماتفاوتمیانمللیکهبرایصلحفداکاریمی‌کنندوآنهاییکهبرایجنگ،ایناستکههرقومیکهعلمدارصلحمی‌شود،حصولمقصودشاحتمالیاست. اماآنقومکهمبادرتبهتجهیزسلاحمی‌نماید،منتهیشدنکارشبهجنگحتمیاست،زیراشمشیرزنعاقبتبهشمشیرهلاکمی‌شود.
همچنینفروغیدرکنفرانسژنوبابردهفروشیوتجارتتریاکمخالفتجدیبهعملآوردهاست.
مخالفان
یکیازمخالفینفروغی،عباساسکندریمدیرروزنامهسیاستارگاننمایندگاناقلیتدورهپنجممجلسبودکهبامدرسنیزهمکاریداشت. ازمخالفیندیگرفروغی،محمدمصدقنمایندهمجلسدردورهششمقانونگذاریبود.مصدقبههمراهیفراکسیوناقلیتکهآیت‌اللهمدرسنیزعضوآنبود. درهنگاممعرفیکابینهحسنمستوفیدرشهریور ۱۳۰۵ مطالبیدرمخالفتبادووزیرپیشنهادیدولت،حسنوثوقومحمدعلیفروغی،ابرازمی‌دارد.
مجیدتفرشی،پژوهشگروتاریخ‌شناسدربارهاختلاففروغیبامصدقومدرسمی‌گوید:
دردوره‌هایپایانیحکومتقاجارواوایلدورهپهلوییعنیدوره‌هایپنجموششممجلس،نبردیبینجناحفروغیکهجزوموافقانکودتاوتغییرحکومتازقاجاربهپهلویبودندوکسانیکهمخالفاینجریانبودندمثلمدرسومصدقوجودداشتکهدراینجنگبیشترینحملهبهفروغیبودکهدرمجلسششماینحملاتبهاوجرسید؛البتهاینبهمعنیایننیستکههمیشهایندوبه‌طورمدامدرحالجدالبودند. بلکهدورانیهمبودهاستکهایندوهمزیستیفکریوسیاسیهمداشته‌اند. امادرخصوصمناقشهمصدقوفروغیدرخصوصکاپیتولاسیونهمتجربهنشاندادکهفروغیهممیلیبهکاپیتولاسیوننداشت. چنانچهطیسال‌هایبعدازایندعواومناقشه،فروغینیزکاپیتولاسیونراملغیکرد.
موافقان
استادملک‌الشعرابهار،استادمجتبیمینوی،علامهقزوینی،میرزاابوالحسنجلوه،میرزاطاهرتنکابنی،استادجلالهمایی،حسینسمیعی،حبیبیغمایی،میرزاعبدالعظیمقریب،داریوشآشوری،موسیغنی‌نژادوصدهادانشمنددیگرخدماتفرهنگیفروغیراستوده‌اند.
علی‌اکبرسیاسیشخصیتفروغیرامانندیکتابلوینقاشیگرانبهامی‌داند. برایاینکهبهتربهزیباییآنپیببریمبایدچندقدمبهعقببرویم. ویازفنونادببهرهکافیوحظیوافرداشت. نویسندهومنشیکم‌نظیریبود. سخن‌سنج،سخن‌شناس،خطیب،ادیب،مورخودانشمندبود.
علی‌اصغرحقداردرپیشگفتارکتابآدابمشروطیتدولاشارهمی‌کندکه «فروغییکیازنادرترینروشنفکرانبابصیرتایرانیبودکهحلقهارتباطمیانگفتمانفرهنگیوکنشسیاسیرادرخودبوجودآورد.»
اقداماتمهم
نگارش (و/یاترجمه) برخیازنخستینکتاب‌هایعلمیبهزبانفارسی
نخستینکتابعلماقتصاددرایران (اصولعلمثروتمللیعنیاکونومیپلتیک)
نخستینکتابحقوقاساسیدرایران (حقوقاساسی (یعنی) آدابمشروطیتدول)
نخستینکتابتاریخمللدرایران (تاریخمللقدیمهمشرق)
نگارشبرخیکتبومقالاتتأثیرگذاردیگرنظیرسیرحکمتدراروپا،پیاممنبهفرهنگستانو...
انتشارروزنامهتربیت،نخستینروزنامهغیردولتی (آزاد) ایران،زیرنظرپدرشمحمدحسینفروغی
ریاستشورایعالیانتشاراتوتبلیغات
تأسیسفرهنگستانایران
ریاستبرفرهنگستانایران
ابداعبسیاریازواژگانپایهعلمیوفلسفیومعادل‌یابیبرایآن‌هادرزبانفارسی
اقداماتیدرجهتنگهداریآثارملی،باستانیوفرهنگیایران
تشکیلانجمنآثارملی
برگزاریجشنهزارهفردوسیوابن‌سینا
تلاشدرجهتساخت،تجدیدساختمانویاتعمیرآرامگاهفردوسیوابن‌سینا،حافظ،سعدی،نادرشاه،خیام،عطار
تصحیحبرخیازمهم‌ترینمتونفارسی،دیوانحافظ،رباعیاتخیام،کلیاتسعدیو....
تدریسوتربیتبسیاریازبزرگانایران
تدریسدردرمدرسهادب،علمیه،دارالفنون،تدریسوریاستبرمدرسهعلومسیاسی
معلمخصوصیاحمدشاه
پایه‌گذاریدبیرخانهمجلسشورایملیبهپیشنهادریاستمجلساول
اجرایقانوناصولمحاکماتحقوقیمصوبهمجلسودرنتیجهآنایجادعدلیهجدید
طرحقوانینیکهاساسکاردادگستریمی‌شود،باهمکاریسیدنصراللهتقوی،سیدمحمدفاطمی،شمس‌العلماقریبگرکانیومیرزاطاهرتنکابنی
انحلالوزارتفوائدعامهوتجارتوتشکیلدووزارت‌خانهجدیدبهجایآن،وزارتاقتصادملیووزارتطرقوشوارع.
همکاریدرتاسیسدانشگاهتهران
سمت‌هایسیاسیملیوبین‌المللی
نمایندگیمردمتهراندرمجلسشورایملی (۲ دوره)،رئیسدورهدومونائبرئیسدورهسوممجلسشورایملی
نخستوزیر (۴ دوره) وکفیلرئیس‌الوزرادرحکومتموقترضاخان
وزیرمالیه (۴ دوره)،وزیرعدلیهیاسرپرستیوزارتعدلیه (۳ دوره)،وزیرخارجهیاسرپرستیوزارتخارجه (۵ دوره)،وزیرجنگ (۴ دوره)،سرپرستیوزارتاقتصادملی (۱ دوره)،وزیردربار (۱ دوره)
ریاستدیوانعالیتمیز (دیوانعالیکشور)
تدارکتشکیلمجلسمؤسسانواصلاحچنداصلمتممقانوناساسیبرایانتقالحکومتازقاجاربهپهلوی
سفیرکبیرایراندرترکیه
ریاستهیئتنمایندگیایراندرجامعهمللوریاستجامعهملل
مذاکره‌کنندهبامتفقیندرزماناشغالایراندرجنگجهانیدوم
کتاب‌شناسی
دورهمختصرازعلمفیزیک
اصولعلمثروتمللیعنیاکونومیپلتیک
حقوقاساسی (یعنی) آدابمشروطیتدول
تاریخمختصرایران
تاریخایرانقدیم
تاریخساسانیان
تاریخمللقدیمهمشرق (ترجمه)
تاریخمختصردولتقدیمروم
حکمتسقراطوافلاطون
اندیشه‌هایدورودراز
سیرحکمتدراروپا
خلاصهگفتاردرروشبهکاربردنعقل
پیامبهفرهنگستان
آئینسخنورییافنخطابه
فنسماعطبیعی
تاریخاسکندرکبیر
همچنینبرخیمتن‌هایفارسیراتصحیحومنتشرکرد:
کلیاتسعدی
زبدهدیوانحافظ
رباعیاتخیام
خلاصهشاهنامه
مواعظسعدی
فساد در دربار شاه_فرشته لظفی