چکیده انقلاب مشروطه _امیر چگینی

روشنفکر دینی، افزون بر اشراف و حرکت بر گسستگی ها و پیوستگی هاي »

نیز هوشیار باشد و در عین حفظ التزام دینی، به قشریت نیفتد و فرع را به

جاي اصل ننشاند و عرضی را از ذاتی تمیز بنهد و جاي دین ر ا در عصر

حاضر بداند و بفهمد و در مرز قشر و لب، مسئولانه حرکت کند و نسبت

2. درحالی که براي شریعت مدارن و عدالت محوران، در تقابل با استعمار و استبداد ،

هدف از آزادي خواهی در دو قرن اخیر، نفی ظلم و برقراري شریعت بود ه، براي

نوگرایان دینی، خود آزادي هدف بود؛ به عبارت دیگر آنان برخلاف دیگر علما، از

برخی از آنها چون سید جمال الدین اسدآبادي دقیق و مستند بوده است. براي نمونه

در انقلاب مشروطیت ایران اگر براي برخی علما دفاع از مشروطیت بیشتر تحت

تأثیر واقعیت ها و تحولات عینی یعنی عملکرد استبداد در سرکوب خواسته ها و

پیوند میان استبداد با بیگانگان بوده و یا اگر دفاع آنها از مشروطه براي دفع ظلم

بود،( 21 ) براي نوگرایان د ینی، دفاع از مشروطه به دلیل اعتقاد آنها ، به درستی

مشروطیت و برتري آن بر نظام استبدادي بوده است.( 22 ) درحالی که بیشتر علما به

نفی ظلم و محدود سازي قدرت از طریق شریعت می پرداختند، نوگرایان دینی به

نفی استبداد و نه ظلم و محدودیت آن از طریق نهادهاي مدرن پرداخته اند که خود

مستلزم آگاهی از انواع نظام هاي سیاسی و فلسفه سیاسی مدرن بوده و حکایت از

به کارگیري روش استدلالی براي نفی استبداد دارد.

3. درحالی که برخی علما قصد اسلامی کردن و یا اسلامی نشان دادن

که انقلاب مشروطۀ ایران را نشانۀ ظهور امام زمان(عج) دانسته و یا آن را برآمده از

دین می خواندند ،( 23 ) براي نوگرایان دینی رسالت اصلی ، تطبیق میان اسلام و

نوگرایی، اسلام و آزادي خواهی و یا نشان دادن نبود تعارض میان آنها بوده است.

4. تفاوت اساسی دیگر آنکه، درحالی که روش شریعت مداران و عدالت محوران

براي دفاع از دین و نفی یا نقد تجدد، صرفاً فقهی کلامی و اجتهادي بود ه، این

مسئله براي نوگرایان دینی، در کنار روش فقهی کلامی، استدلالی نیز( 24 ) بود . آنها

گرچه مانند دیگر علما از آیات و احادیث و روایات براي اثبات یا نفی مسائل و

استدلالی نیز در خصوص حل مسئله بهره می گرفتند ؛ خردي که اولا حج یت و

اعتبار مدعایش قائم به خود عقل است، نه به چیزي بیرون از آن، و ثانیاً نقاد است و

( جرئت پرسشگري و نقد را به غایت واجد است.( 25

5. ویژگی بسیار مهمی که می توان براي جریان روشنفکر ي قائل بود، نقادي

است.( 26 ) از دید آنان، باید با معیارهاي عقلی به نقد سنت، سیاست، دین، فرهنگ و

همه عرصه هاي ذهنی و عینی جامعه پرداخت. آنان با قائل بودن به نسبیت حقیقت

قائل بود. آنچه نوگرایی دینی را با روشنفکري پیوند می دهد اعتقاد آن به نقادي

است( 27 ) اما آنچه آنها را از هم جدا می سازد، اعتقاد نوگرایان دینی به نقادي همراه

با ملاحظه ها و اعتقاد به مطلق بودن حقیقت است. آنها در چهارچوب هاي دینی، ب ه

دینداري می پردازد. نوگرایی دینی هیچگاه با چنین بنیادهایی به نقد دین نپرداخته

بلکه با اعتقاد به حقیقت مطلق و اصالت دین و با تفکیک میان گوهر و پوس تۀ

شریعت، به نقد دینداري مبادرت می ورزد که این مسئله خود مواضع آنها را در قبال

تجدد آشکار می سازد. نوگرایان دینی برخلاف دیگر علما ، با جنبه هاي خرافی

شیخ هادي نجم آبادي به کفر و ارتداد و حتی بابیگري متهم شدند .( 28 ) در ادامه به

نسبت آنها را با دین، افکار و تحولات جدید بیان می کنیم.

نوگرایی دینی در جهان اسلام و ایران خواند. نخستین بار در سرزمین هاي اسلامی

حرکتی به رهبري او با هدف سازگاري میان اسلام و تجدد و به منظور رهایی از

عقب ماندگی و سلطه پذیري آغاز شد. اسدآبادي قبل از همه سعی داشت در افکار

جامعه به عنوان عامل عقب ماندگی، به پالایش دست زند:

عقیده خرافیه حجابی است کثیف، علی الدوام حائل می شود در میان »

صاحب آن عقیده و میانۀ حقیقت و واقع... بلکه سبب خواهد شد که جمیع

عمر خود را به اوهام و وحشت و دهشت و خوف و بیم بگذراند و از

حرکت طیور و جنبش بهام در لرزه افتد و از هبوب ریا ح و آواز رعد و

درخشیدن برقی مضطرب گردد و به واسطه تطیر ات و تشئمات از غالب

(29)«.... نهد

از نگاه سید جمال، اسلام امروزین پاسخگوي نیاز هاي جدید نیست بلکه مسلمانان

باید دست به نوسازي و اصلاح دینی بزنند و بی آنکه کاملاً رشتۀ ارتباط خود ر ا با

( گذشته قطع کنند، باید از نو در کل دستگاه مسلمانی بیندیشند.( 30

اسلام باید بر موجب حاجات و لوازم هر قرنی تبدیل یابد تا تطابق با ...»

(31)«.... آن احتیاجات کند و الا آن را ترس زوال است

او مدرنیته را نیز براي جوامع اسلامی به صورت اصلاح شده پیشنهاد می کند و اخذ

آن را به گونه اي غیر تقلیدي و از روي آگاهی لازم می داند:

(32)«... کوچکی و راهی براي دخول دشمنان به میان آنان باز می شود

بشري است:

از اوضاع و احوال ملت هاي گذشته و مراحل مختلف آن آگاه باش یم و از »

(33)«. پیشرفت ملل غربی پی ببریم

اعتقاد به اینکه راه چارة خرابی ها و عقب ماندگی جوامع شرقی و مسلمانان منحصر

به علم است( 34 ) و اساساً ملت به علم زنده است،( 35 ) می نویسد:

اطلاع که ملل اروپا به حسن مواظبت خودشان بدون اینکه متوقع و م نتظر

36 ) آنها که منع )«... یاري از دولت خودشان باشند، آن را به دست آوردند

علوم و معارف می کنند به زعم خود صیانت دیانت اسلام را می نمایند،

(37)«... درحالی که آنها فی الحقیقه دشمن دیانت اسلامیه هستند

منجر به قوت دین شود:

علوم و معارف معاشیه را به هیچ وجه مضاده و مغایرتی با دین نیست بلکه

اگر خوب غور شود، معلوم خواهد شد که این علوم معاشیه سبب قوت

ثروت و جاه و شوکت است و این امور بدون این علوم معاشیه هرگز

(38)«... صورت وقوع نخواهد پذیرفت

در نهایت، او با معرفی استبداد به عنوان منشأ همه خرابی ها ،( 39 ) و مانع ترقی ،

علم آموزي و عامل ورود بیگانگان( 40 ) که در این راه به حکومت استبدادي ایران نیز

می داند( 41 ) که می توان از طریق موازین عقلی و تطبیق با مقتضیات جهان نو، بدان ها

( دست یافت.( 42

دین مطلقا مایۀ نیک بختی هاي انسان است. پس اگر بر اساس هاي محکم و »

پایه هاي متقن گذاشته شده باشد، البته آن دین به نهج اتم سبب سعادت

تامه و رفاهیت کامله خواهد شد و به طریق اولی موجب ترقیات صوریه و

(43)«. متدینین را به تمامی کمالات عقلیه و نفسیه فائز خواهد گردانید

از دیگر علماي برجستۀ هم عصر اسدآبادي که تلاش بسیاري براي هماهنگی میان

اسلام با تحولات جدید به عمل آورد، اما پیش از همه به اصلاح دینی براي

- دسترسی به ترقی و رفع عقب ماندگی توجه نمود، شیخ هادي نجم آبادي ( 1902

1834 ) است. وي عقل را مهم ترین پیامبر بشر براي تشخیص راه راست می خواند و

شیخ هادي » : جویند.( 44 ) یحیی دولت آبادي دربارة نجم آبادي چنین نوشته است

نجم آبادي از روحانیون معروف و از بیداران عصر حاضر است ... زبانش در بیان

حقایق احکام شرعی و نشر اخلاق نیکو آزاد و در تخطئه نمودن علنی ، از کار

روحانی نمایان و رفتار طمعکارانۀ آنها بی احتراز است.. و به همین سبب است که

بعضی از رؤساي روحانی یعنی کسانی که شیخ معظم رفتار آنها را تخطئه می نماید

45 ) شیخ هادي با انتقاد از ).« بر او حسد برده او را به کفر و زندقه نسبت می دهند

می پرسد:

مردم ایران به تبعیت کفار بلکه سکناي در بلاد ایشان را مایل تر هستند؟

نیست مگر به جهت آنکه عدالت در بلاد ایشان بیشتر و خلق در حکومت

ایشان آسوده تر هستند و اموال و نفوس در تحت حکومت ایشان محفوظ تر

(46)«.... است

نجم آبادي که در نتیجۀ دیدگاه ها و مواضع اصلاح طلب ی دینی خود سخت مورد

حمله قرار می گرفت و حتی برخی چون سید صادق طباطبایی او را تکفیر نمودند،

برمی خیزند و در خرافه پرستی و گمراهی مردم نقش دارند، انتقاد شدید وارد می کند:

شخص بی دین تا به لباس اهل دین و زهد و تقوي درنیاید نمی تواند مردم »

را اغوا نماید و از حق برگرداند، پس شیاطین انسیه همین اشخاص هستند

و بی مبالاتی، بلکه غالباً می فهمند و می دانند که این اشخاص هوا پرستند ،...

با وجود این به جهت اغراض نفسانیۀ خود متابعت و انقیاد می نمایند و

ایشان از اینان بهره می برند و اینان از ایشان ... اگر این گفتگو را در نزد

هر کس به کفش عالم بی احترامی نماید به خودش نموده و هر کس به عالم

(47).« پیغمبر شده

نجم آبادي به عنوان یک مجتهد دینی در نگاه آسیب شناس انۀ خود، با انتقاد از

ایمان به اصول دین بر پایۀ استقلال رأي و نه تقلید، فقدان حالت عملیه و خلقیه و

برخوردار نبودن از زبان استدلال را از اساسی ترین ضعف هاي موجود در حوزة

سوي علما و روحانیان از پیامدهاي آن ضعف ها به شمار می آید . از همین دیدگاه

اصل دین را پایه اش بر غیر تقلید و ادله وهمیه » : است که وي تأسف می خورد

نگذاشتیم. نه حالت عملیه و خلقیه داریم که مردم را مایل خود نماییم و نه زبان

48 ) بی گمان این شیوه از ).« استدلال که به تیغ زبان خلق را به سمت خود کشیم

نگرش اصلاحی نجم آبادي هرگاه در بستر و شرایط تاریخی خود نگریسته شود،

واقع بینی او را در درك برخی تغییرات و تحولات به وجود آمده، آگاهی وي به

ناکارآمدي آن بخش از تفکر سنتی در جامعه که قادر به درك روح تغییرات و

نیازهاي جدید زمانه نبود و دلبستگی اش را به ضرورت تجدید نظر نقادانه و

( اصلاحی در این زمینه نشان می دهد.( 49

در ادامه باید از مهم ترین نظریه پرداز حکومت مشروطه بر پایه آموزه هاي

اسلامی یعنی علامه محمدحسن نائینی سخن گفت که در کنار علماي نجف، از

بزرگ ترین حامیان انقلاب مشروطه در مقابل شریعت مدار ان و محافظه کار ان به

شمار رفته و راه خود را از دیگر علماي دینی نیز، از طریق قائل شدن استدلال هاي

کلامی فقهی و عقلی براي مشروطیت که ناشی از درك صحیح او از ماهیت

مشروطه و آگاهی از تحولات دنیاي جدید بوده است، جدا می سازد . کتاب تنبیه

الامۀ و تنزیه الملۀ او (آگاهی از ضروریات شریعت و زدودن بدعت و استبداد)، در

جواب دو دسته افراد نوشته شد: غربیانی که به گفته نائینی با تلاش توانستند جبران

منافات می دانند؛( 50 ) و کسانی که به گفتۀ نائینی به عنوان دستۀ گرگانی آدم خوار،

براي ابقاي شجرة خبیثۀ ظلم و استبداد و اغتصاب رقاب و اموال مسلمانان وسیله و

دستاویزي بهتر از اسم حفظ دین نیافتند. او با محکوم کردن گروه شریعت مداران که

شنائع عهد چنگیز و ضحاك است که باعث شد در جوامع مسیحیان عیب جو، چهرة

منفی اي از دین ارائه شود؛( 51 ) در نتیجه سکوت را در برابر چنین زندقه، الحاد و لعب

به دین جایز نشمرده و به نوشتن کتاب فوق مبادرت ورزید( 52 ) تا هم چهره اي مترقی

از اسلام در مقابل غربیان ارائه دهد، و هم با تفسیري نو از اسلام، و هماهنگی آن با

تحولات مدرن، راه ترقی کشور و کامیابی مشروطیت را فراهم آورد.

نائینی که از کتاب تأثیرگذار عبدالرحمن کواکبی طبایع الاستبداد که او نیز

از اندیشه گر ایتالیایی ویتوریو آلفیري متأثر بود، تأثیر پذیرفت،( 53 ) در مقدمه کتابش با

حقیقت استبداد، مشروطیت، قانون اساسی، مجلس شوري، حریت و » عنوان

به ضروري بودن سلطنت که منظور او همان حکومت است، می پردازد. او ،« مساوات

در فصل نخست کتاب، به هنگام بحث دربارة حقیقت سلطنت، از ضرورت

محدودیت استیلا سخن گفته است؛ محدودیتی که مورد رضایت همۀ شرایع و ادیان

است زیرا سلطنت از نوع امانت است و رعایت قواعد امانتداري، فرض است.( 54 ) در

فصل دوم و سوم کتاب نیز از ضرورت محدودیت قدرت در عصر غیبت سخن

گفته و مشروطیت را یکی از لوازم آن براي جلوگیري از ظلم و ستم حاکمان به

شمار می آورد. نائینی در فصل چهارم کتاب، به شبهات و اعتراض هاي مخالفان در

مورد مشروطیت پاسخ داده است. مفاهیم دوگانۀ آزادي و برابري، شالودة استدلال

نائینی را به طرفداري از مشروطیت تشکیل می دهد:

مقولۀ آن و حفظ حقوق ملیه همه منتهی به این دو اصل است، لهذا

[مخالفان مشروطه] این دو موهبت عظماي الهیه عزاسمه را به چنین صور

(55)«... قبیحه در آورده اند

وي در مورد آزادي و اینکه مخالفان، آن را برگرفته از شیوة فرنگیان دانسته اند، گفته

است که اصولاً پیامبران خواسته اند مردمان را از قید فراعنه و بندگی دیگران آزاد

سازند. در پی آن نیز توضیح داده که منظور از آزادي، آزادي از دین نیست؛ بلکه

که » آزادي از استبداد است.( 56 ) نائینی دربارة دستور یا قانون و این اعتراض مخالفان

قصد تشریع نباشد و حالت نظامنامه داشته باشد، بدعت به شمار نمی آید و بر اساس

محدود ساختن غصب غاصب را ،« مقدمۀ واجب، خود واجب است » این اصل که

مقدمۀ واجب، واجب » متوقف به تنظیم و عمل به قانون دانسته و آن را از نوع

سیاست از امور حسبیه » دانسته است.( 57 ) او در پاسخ به این گفتۀ مخالفان که ،« است

نظر به شورویه بودن اصل سلطنت اسلامیه، چنانچه » حسبیه است، اما افزوده که

مصالح لازمه می دهند، حق مراقبت و نظارت دارند و از باب منع از تجاوزات در

( سیاست جزء امور و وظایف عمومی است.( 58 «... باب نهی از منکر

نائینی پس از پاسخگویی به ایرادهاي مخالفان، در فصل پنجم کتاب خود،

وظایف نمایندگان را برشمرده و بر اهمیت ضبط و تعدیل خراج و مالیات و

چگونگی استفاده از وجوه جمع آوري شده، به مثابه نخستین و اصل ی ترین وظیفۀ

نمایندگان تأکید کرده است. مالیۀ درست، به نظر او، متضمن نظامات اصولی در

زمینه هایی چون نیروهاي نظامی و انتظامی و مسائلی از این دست است . بحث در

( مورد قراردادها و وضع قوانین نیز از دیگر وظایف نمایندگان است.( 59

نائینی در بخش پایانی کتابش هفت عامل را برشمرده که اصل و منشأ استبداد

شناخته می شوند: نادانی و جهل مردمان، سوء برداشت از دین و تبدیل آن به شعبۀ

خوف مردمان از سوي مستبدان و فراعنۀ هر عصر، استعباد زیردستان، طبیعی شدن

استبداد پذیري و روي آوردن به سیره و اخلاق زورگویانه یا استبداد طبقاتی، و

سرانجام کاربرد نیروي مالی و نظامی براي سرکوب ملت و در خاتمه دوم کتاب ،

نائینی با تأثیرپذیري از افکار اندیشمندان جدید و با روش استدلالی به ارائه راه حل

براي دفع استبداد می پردازد.

راه حل هاي او براي هریک اغلب مشترك است. نائینی ریشه کن کردن استبداد دینی

محسوب شود، بنابراین و با توجه « اعانت بر حفظ دین » سیاسی نمی تواند همواره

به پیدایش رشد تدریجی آگاهی عمومی در میان مردم می توان انتظار داشت که

( در جامعه پایان یابد.( 60

از دیگر علماي عصر مشروطه که در دفاع از مشروطیت و منطق تحولات

جدید، رساله اي را با نام رساله انصافیه نگاشت، ملا عبدالرسول کاشانی بود که

می توان از وي به عنوان نمونۀ کامل اندیشمند نوگراي دینی یاد نمود. او که از نظر

روشنفکري حتی از نائینی صریح تر بود، چنان از اصلاح گري دینی سخن می گوید

که نشان دهندة آگاهی او از منطق دوران جدید و درك آگاهان ۀ وي از مشروطیت

است. پیشنهادها و نظراتی که وي در رساله اظهار می دارد، همگی براي انتظام امور

دنیایی بوده است؛ ازاین رو مشروطیت براي ملا عبدالرسول گا می هم در این

راستاست.

او در مورد آزادي که آن را تفاوت میان انسان و حیوان می داند ، معتقد است :

انسان باید آزاد باشد، تا آزاد نباشد، انسان نیست. آزادي انسان یعنی اینکه مختار »

پس از «... طبع و عقاید و تکلمات و حرکت و سکون و غیر ذلک، خود مختار باشد

تعریف آزادي، ملا عبدالرسول همچون متفکران غربی، میان آزادي و خودسري فرق

لابد قانونی لازم است براي » : می گذارد که مرز میان آن دو را قانون تعیین می کند

آزادي که منجر به تعدي و خودسري نشود تا در ضمن آزادي این شخص دیگران

61 ) این سخن )«. هم آزاد باشند و در ضمن آزادي دیگران این شخص هم آزاد باشد

ملا عبدالرسول یادآور گفتۀ جان استوارت میل در مورد آزادي است که حد آزادي

از دید وي تا جایی است که مانع آزادي دیگران نشود.

کاشانی پس از ذکر ضرورت آزادي و قانون، به مشروطیت پرداخته و آن را در

صاحب منصب آن هرچه بکنند کسی حق » مقابل دولت مطلقه قرار می دهد که

سؤال و جواب ندارد، درحالی که مشروطه دولتی است که صاحب منصب آن ملزم

باشند به اطاعت قانون و نشر عدل سلطنت پادشاه، وزارت وزرا، وکالت وکلا ،

می شود اما مشروطاً. چون تمام از رعیتند، باید در نهایت عدل از روي قانون رفتار

62 ) در این گفته او حق حاکمیت مردم، ).« کنند تا این منصب از آنها گرفته نشود

انتخابی بودن مناصب سیاسی و حق بازپس گیري آنها به رسمیت شناخته می شود که

همگی ریشه در چهرة نخست مدرنتیه دارد.

اول عمل دولت مشروطه از » : کاشانی سپس به بیان ارکان مشروطیت می پردازد

و غیر ذلک است « بلدي » و « ولایتی » و « دارالشوري » دید او، مسئله انتخاب وکلاي

که توسط آراي اشخاص صورت می پذیرد. از ارکان دیگر مشروطه این است که

باید دولت مشروطه داراي سه قوة مقننه (با دو مجلس نمایندگان و مجلس سنا که

از طرف مردم انتخاب می شوند)، مجریه و قضاییه باشد. سوم از اصول مشروطه از

آزادي » ، دید او، آزادي مجامع (احزاب و گرو هها) است. چهارم از اصول مشروطیت

است چون آزادي انتخاب، آزادي در قلم، طبع، صنعت، کسب و سایر لوازم « ملت

تعیش که هرچه بخواهند بنویسند و هرچه می خواهند طبع کنند و... او خرابی ایران

(63).« را همه ناشی از عدم آزادي می داند

او که از عملکرد محافظه کاران و شریعت مداران در اعدام مشروطه طلبانی چون

صور اسرافیل و میرزا ملک المتکلمین سخت متأثر شده بود، به عنوان پنجمین اصل،

شمشیر براي تصحیح عقاید نزد پیامبر (ص) نبود، » : در مورد تساهل معتقد است

64 ) کاشانی در ).« بلکه یا براي دفع دشمن بود یا براي جلب مردم تحت قانون صحیح

تساوي در محاکمات می داند میان شاه و گدا، » ادامه ششمین اصل مشروطیت را

است که با ذکر آیات « دفع ظلم » هفتمین اصل از نظر او .« عالم و جاهل، فقیر و غنی

و احادیث چنین حقی را براي مردم به رسمیت می شناسد .( 65 ) هشتمین اصل از

نفس و عرض و مال است . دیگر از اصول مشروطه، « امنیت » ، اصول مشروطیت

است که منظور اعلان و ثبت و ضبط مجازات و « تشهیر مفاوضات سیاست »

متجاوزین به حقوق اجتماعی براي عبرت گیري و کاهش جرم است از هر طبقه و

است . « شایسته سالاري » ، صنفی که باشد . دهمین اصل مشروطیت از نظر او

ثبت » دوازدهمین ؛« اخذ مالیات از مردم بر حسب ثروت آنهاست » ، یازدهمین اصل

سیزدهمین، تأسیس مکتب خانه به شیوة نوین است . او ؛« دخل وخرج مملکت است

( جدید را از عوامل بدفهمی ها و عقب ماندگی ها می خواند.( 66

کاشانی به موانع استقرار مشروطیت ،« رساله انصافیه » در بخش دیگري از

می پردازد که نشان از مطالعه و تفکر عمیق و آگاهی نویسنده از تحولات و اندیشۀ

کسانی می داند « بی علمی » سیاسی جدید دارد. وي نخستین مانع تحقق مشروطه را

یعنی » ، است « تزاحم مشاغل » ، که عهده دار سیاست هستند. دوم از موانع مشروطه

هم محرر، هم کارگزار، هم دلال، هم طبیب، هم اهل خبرت، هم مباشر دیوان و غیر

عدم تبعیت » ، سیم از موانع «. ذلک، پانزده شغل می گیرد و همه را ناقص می گذارد

بعضی مشروطه خواه ان « تندروي » ، چهارم ؛« بعضی اولیاي امور است از قانون

فقر و وابستگی اقتصادي به خارج » ، بی خرد و روزنام هنویسان بی علم است؛ پنجم

« عدم ترس از خد ا » است؛ هفتم « عادت به ظلم » ، ششم از موانع مشروطیت ؛« است

( است.( 67 « یأس و ناامیدي » ، است و هشتم از موانع مشروطیت

سرانجام در جبهۀ نوگرایی دینی عصر مشروطیت، باید از حاج شیخ اسدالله

ممقانی یاد کرد که برخی او را بزرگ ترین و مهم ترین روحانی اصلاح طلب دینی

می خوانند.( 68 ) وي که نویسندة رسالۀ مسلک الامام فی سلامه الاسلام است، چهار

را به نقد کشیده و با توجه به تحولات مشروطه، ریشه هاي عقب ماندگی مسلمانان را

معرفتی و ناشی از درك نادرست آنها به ویژه برخی علما از تحولات جدید و عدم

( هماهنگی با آن می داند.( 69

ممقانی مهم ترین ویژگی هاي لازم براي به کسب مرجعیت کلیه شئون از سوي

همۀ علوم عصریه و » و « باید به مقتضیات این عصر » : علما را چنین برشمرده است

فنون و علوم عصریه باشند تا اینکه از روي استحقاق، مرجع کلیۀ شئون زندگی

همچنین دربارة انواع علوم و دانش هاي جدید مانند ریاضیات، شیمی، .« مردم بشوند

خصوصی، حقوق اساسی، حقوق بین الملل، امور نظامی، علم اقتصاد و علم سیاست

با بهره گیري از شیوه هاي متداول آموزش و تحصیلات عالی در دانشگاه ها و مراکز

(70).« علمی اروپا آگاه باشند

وي با انتقاد از شیوة آموزشی رایج و غالب در میان روحانیان معتقد است

ضعف و ناتوانی در آموزش صحیح و کارآمد اسلام، یکی از مهم ترین عواملی است

در نتیجه سستی ایمان آنها و گرایش گروهی از مردم به ویژه جوانان به سوي دیگر

مکاتب و عقاید انجامیده است.( 71 ) ممقانی در بخش دیگري از دیدگاه اصلاحی خود

از » دربارة تشکیلات حوزه هاي علمیۀ دینی تصریح کرده که بر علما لازم است تا

روي پروگرام درست، به تأسیس یک دارالفنون معظم اسلامی اقدام فرمایند و منقسم

که در آنها علوم مختلف « به چندین شعبه نمایند، مثل دارالفنون هاي بزرگ عالم

عربی، ترکی، فرانسوي، آلمانی و انگلیسی تدریس و تحصیل شود .( 72 ) و براي آن

هر سالی پس از » باید .« علماي اسلام از حیث موازنۀ عالم اسلام، منورالافکار باشند »

تکمیل تحصیلات علمی و دینی خود، جمعیتی به دارالفنون و مدرسه هاي بزرگ

و شوکت آنان را مشاهده کرده آن وقت خواهند دانست که حفظ اسلام نه آن

(73).« جوري بوده که بعضی زعم کرده اند

ممقانی با تأکید بر عصري بودن فهم دین و ضرورت توجه علما به درك

وضع احتیاجات امروز و فرداي ما غیر از دیروز است و به » : آینده چنین می نویسد

مقتضیات این عصر، مسلمانان ایرانی چیزي که در حالت کنونی از علما منتظر و

(74).« مترقب هستند غیر از آن است که پیش انتظار داشتند

همین اشخاص که قائل به قول مذکور [ ریاست مجتهدان بر امت و جامعۀ »

اسلامی در زمان غیبت امام معصوم (ع)] می شوند، اگر به علوم و

احتیاجات مسلمانان در امروز به مقتضاي عصر واقف نباشند، چطور

اطلاع علمی وي در عالم منحصر بر این علوم باشد که ببینیم ظواهر الفاظ

من باب ظن خاص حجت است یا ظن مطلق، شارع مقدس دین حنیف

بفرماید... بداهت و عقل هر عاقلی حاکم است اشخاصی که در صورت

(75)«. فرمایند

پیشرفت غرب طی تحولات عظیم ذهنی و عینی، سبب فاصله و تمایزات عمده اي

میان کشورهاي جهان شد که به تدریج به سلطۀ آن بر کلیه جهان انجامید . استعمار

غربیان همراه با ورود افکار و مظاهر جدید، تمامی جهان را دچار تحولات و

چالش هاي بزرگ ساختاري کرد؛ به ویژه آنکه میان مدرنیته و تفکر رایج و غالب در

دیگر نقاط جهان از نظر ماهوي تفاوت هاي بنیادین وجود داشته است. شکل گیري

در قالب دینی ) ) « سنت » گفتمان تجدد در عرصه جهانی که سبب رستاخیز گفتمان

در عصر جدید به منظور پاسخگویی به پدیده ها و نیازهاي مدرن شد ،( 76 ) همراه با

عقب ماندگی شرق نسبت به غرب جدید، به تقابل هاي اساسی در همه ابعاد زندگی

در جوامع سنتی به ویژه اسلامی انجامید. در پاسخ به چالش هاي به وجود آمده و به

منظور رهایی از استعمار، استبداد و عقب ماندگی در دوران جدید، تلاش ها و

جنبش هاي اجتماعی متعددي شروع به بالیدن گرفت که در ایران، نقطه آغاز آن را

می توان از زمان عباس میرزا و پس از شکست از روسیه و اصلاحات صدراعظم هاي

اصلاح طلب ولی ناکام به ویژه نقطه اوج آن یعنی انقلاب مشروطه دانست.

درحالی که به منظور برون رفت از وضعیت موجود، تلاش عده اي تحت عنوان