صادق نوروزی فرد

مواجهه با تمدن غرب، در دوران قاجار، زمينه ساز عصري جديد بود و ايرانيان را بين دو

دنياي متناقض سنتي و مدرن قرار داد، دو دنيايي كه، به تعبير شايگان، يك ديگر را نفي

ايران به عرصة كشاكش دو جهان بيني، دو تفكر، و دو فرهنگ متفاوت تبديل شد و پيامد

هدف اين مقاله بررسي روند تاريخي اصلاحات، بيان رخدادهاي تاريخي ، و يا طرح

انديشه ها ي سياسي نيست، بلكه منظور مطالعة پيامدهاي مواجهة ايرانيان و مدرنيتة غربي، با

بنابراين، پرسش اصلي اين است كه ريشه هاي اجتماعي اقتصادي انقلاب مشروطه چرا و

چگونه فراهم آمد؟ چه مسائل و عواملي در پديداري آن دخيل بود؟ چگونه مي توان اين

موضوع را بر اساس الگويي نظري تبيين كرد؟ براي پاسخ به اين پرسش ها مقالة حاضر

درصدد است، با بهره گيري از نظرية كاركردگرايي چالمرز جانسون، ضمن بررسي اين پديده،

به الگو يي كلي ، و در عين حال ساده تر ، براي تبيين انقلاب مشروطه دست يابد و

بر مبناي نظرية كاركردگرايي انقلاب، شناخت ريش ههاي انقلاب در گرو شناخت عوامل

دوران هاي مشخصي تكرار م يشوند، مانند ركود اقتصادي و جنگ ؛ اما تغييرات خطي

معمولاً برگشت ناپذيرند مانند رشد علوم و فنون، ظهور طبقة اجتماعي جديد، تشكيل دولت

علل درازمدت يا بنيادي از سنخ تغييرات خطي اند و معمولاً در گذر زمان ، و گاه

حدود يك قرن قبل از وقوع انقلاب، شكل مي گيرند ، اما علل كوتاه مدت در حكم

بلندمدت و كوتاه مدت انقلاب مشروطه در كنش و واكنش با غرب شكل گرفت كه در

كاركردگرايان جامعه را چون پيكري واحد و داراي هويتي متمايز از افراد مي دانند كه

آن ها، بدون انكار تضاد ها و كشمكش هاي دروني جوامع ، معتقدند مجموعه اي از

هنجارها، ارزش ها، گروه هاي حاكم بر نحوة عملكرد افراد، و نقش ها موجب ه م بستگي

اجتماعي جامعة سنتيِ مواجهه با مفاهيم و ديدگاه هاي نو را به مخاطره مي افكند، به اشكال

گوناگون رفتار جمعي و مشترك جامعة سنتي را تهديد مي كند و از اين طريق هم بستگي

از نگاه كاركردگرايان چهار عامل تأثيرگذار، ارز شها و هنجارها و نقش ها و

تمامي اين نهادها در پيوند با يك ديگرند و بر هم اثر متقابل مي گذارند، از اين رو در

از منظر كاركردگرايي انقلاب حاصل بروز ناهنجاري و ا ز دست رفتن ارزش هاي

حاكم است و مادام كه جامعه تعادل خويش را حفظ كند، و قادر به حل تضادها باش د،

از خطر انقلاب مصون است، اما اگر اين تعادل از دست رفت، از هم گسيختگي و

افزون بر ارز شها ت أثيرات محيطي ، مجموع ه اي از عوامل جغرافيا يي، اقتصادي،

اجتماعي بتواند اين تعارض ها را در قالب فعاليت هاي متعارف خود تعريف كند، ثبات و

بقاي خود را تضمين كرده است، اما اگر اين تعار ضها بر مبناي ارزش هاي جامعه حل و

بديهي است كه حالت تعادل وضعيتي ايستا نيست و معمولاً منوط به آ ن كه ساخت

ارزشي جامعه قادر به وفق دادن خود با تغييرات محيطي باشد، ساختار جامعه از طريق انجام

اصلاحات متحول مي شود؛ با اين حال هنگامي كه مقابله با وضعيت تغيير وراي ظرفيت نظام

همسايه، تأثير نظام جهاني، ورود ارزش ها و عقايد و رفتار هاي خارجي به كشور، استعمار ،

علم و آگاهي، تأثير رسانه ها و وسايل ارتباط جهاني، فعاليت سازمان هاي بين المللي، تماس

فرهنگي از رهگذر مسافرت و تحصيل در خارج، رونق داد و ستد، و توسعة روابط سياسي

امور، بازنگري در انگار ههاي ديني، پذيرش انديشه ها و پيشرفت هاي جديد، ايجاد صنايع و

ورود صنايع و مشاغل و مهاجرت به دنياي خارج و افزايش تعامل با دنياي بيرون ، ظهور

وسيع داخلي، و پيدايش گروه هاي اجتماعي جديد مانند ظهور مصلحان و روشنفكران در

بدين سان، هنگامي كه جامعه از حالت تعادل بيرون مي رود انگيزه هاي نهفته براي تغيير

ساختار موجود آشكار مي شوند و افراد جامعه به گروه ها و جريان هاي متفاوت و گاه

متضاد تقسيم مي شوند؛ عوامل ثبات دهندة ساخت ارزشي جامعه متزلزل مي شود و در اين

فضا ايدئولوژي انقلابي م يتواند بين جريان هاي رقيب و موازي نوعي ائتلاف ايجاد كند

از ديدگاه كاركردگرايي، و با توجه به آن چه گفته شد، هر دگرگوني و امر اجتماعي كه

بتواند در ساخت ارزشي جامعه تغييري پديد آورد، و يا به گونه اي تعادل آن را برهم زند ،

و تعداد تغييرات جوا بگوي نياز جامعه نيست، با اين حال مادامي كه ارزش هاي جامعه با

در عهد قاجار و به دنبال برخورد با غرب، و آسيب ديدن انديشة ظل اللهي، شكاف

عرصة فرهنگي و اجتماعي با گسترش آگاهي ، به ويژه توسعة مدارس نوين، افزايش

رفت و آمد به غرب، تأسيس روزنامه ها ، ترجمة آثار متفكران و محققان اروپايي، رمان ها ، و

انتشار آثار روشنفكران ايراني امكان مقايسة جامعة ايران با غرب پيشرفته فراهم آم د و بر

سرآغاز تغييرات و تنش هاي ديگري بود كه به زايش طبقات اجتماعي جديد و رويارو يي

رعايا همچون جماعتي غلام و بنده هيچ دخالتي در سرنوشت خويش نداشتند، جان و مال،

ساختار سياسي بر خودكامگي مبتني بود و شاه عمود خيمة آن محسوب مي شد و راه و

سران ايلات در سلسل همراتب بعدي جاي م يگرفتند و همواره ميان آن ها منازعه و رقابت

ناكامي در ايجاد نظام اداري متمركز بيان گر تمايل و توانايي گروه هاي محلي به حفظ

پي ريزي شده بود و در برخورد با تمدن جديد، سرسختانه و نوميدانه، مي كوشيد ساخ تار

روستا مي زيستند و به عبارت روش نتر نزديك به هشتاد درصد از جمعيت اسكان يافت ة

اقتصاد ايران معيشتي و كاملاً خودكفا بود، يعني همة نيازهاي خود را تأمين مي كرد، اما

به سبب فقدان امكانات ارتباطي مناسب، نبود راه ها ي مطمئن ، فقدان امنيت و پراكندگي

از منظر فرهنگي نيز تنها پنج درصد از ايرانيان باسواد بودند كه عمدتاً به درباريان،

ايرانيان تقريباً از دگرگوني هاي غرب مانند رنسانس، اكتشافات جغرافيايي و كشف قاره ها ي

زندگي با اصول بدوي اقتصادي، بدون وجود راه هاي مناسب و راه آهن و كارخانه ، با

يك دهم ديگر را به حكومت مي دادند و اگر با وسايل شخصي ب ه كشت م يپرداختند، بايد

زندگي دهقانان چنان سخت بود كه غالباً براي رهايي از چنگال مالكان ستم گر خود را به

از منظر اجتماعي اقتصادي جامعة ايران داراي چند طبقة بانفوذ و قدرتمند پيشامدرن

زمين داران، سران ايلات و عشاير، شاه زادگان، طبقة رو به رشد بازرگانان ، و طبق ة در حال

پايداري پايه هاي حكومت منوط به برآورده شدن خواسته هاي ايشان توسط حكومت بود، اما

اثرگذاري بر تحولات كشور، و هم از جهت هدف هايي كه دنبال مي كردند، بسيار ناهمگون

بودند، اما در پي افزايش تعامل با غرب و ورود دستاوردهاي نظري و عملي مدرنيته به

ايران، و آشكار شدن ناكارامدي حكومت قاجار، اين طبقات نيز خواهان تغيير وضع موجود

تا روزگار قاجار تعليم و تربيت در مكتب خانه ها توسط روحانيان و با تأكيد بر علوم ديني

كتاب خانة عمومي اساساً وجود نداشت؛ كتاب خانه هاي خانگي نيز بسيار اندك و محدود به

به نوشتة پولاك، آموزگار دارالفنون، اطلاعات ايرانيان از جغرافيا فوق العاده سطحي و تابع

تعاليم منسوخ بطلميوسي بود، زمين مسطح تصور م يشد كه گرداگرد آن را دريا پوشانده

علوم در مراحل ابتدايي قرار داشتند، كيمياگران مدعي تبديل فلزات بودند، در نجوم نيز مانند

با گسترش آموز شهاي نوين، كه از منظر معرفت شناسي مبناي بشري و دنيايي داشت،

علوم متداول در ايران، كه اكثراً مبناي شرعي و آسماني داشتند، رفته رفته در معرض ترديد و

برخي ديگر با توجه به مباني فلسفي متفاوت تعليم و تربيت در اسلام و غرب معتقد بودند

همين امر موجب منازعة مستمر دو تمدن و نهايتاً نابودي نظام آموزشي اسلامي مي شود

دارالفنون، ديگر نهادهاي آموزشي، و نيز اعزام دانشجو به خارج، دست كم در سه سطح،

جامعه و حكومت ايران را تحت تأثير قرار دادند؛ نخست موجب تحول عقلاني جامعه و

تضعيف علوم سنتي آن زمان شدند؛ دوم از طريق نگارش و ترجمة آثار علمي جديد دامن ة

دانش غربي در كشور را وسعت دادند و دريچه اي به سوي علوم و تفكر نوين گشود ند؛

سوم صنف تازه اي از دانش آموختگان پديد آوردند كه عمدتاً نوگرا، تحول خواه، و روشنفكر

خود تفاوتي شگرف داشتند و با ورود به نظام اداري و اجرايي كشور تضاد را در متن نظام

با توسعة تدريجي مدارس جديد، و جذب آموزگاران كار كشته، اين بحران ابعاد تاز ه اي

آن علما به بهانة مخالفت با آموزش هاي غير اسلامي نيز در راه توسعة اين مدارس تنگناهاي

نخستين بار آموزش دختران، تعليم و تربيت اقليت ها ، و آموزش به زبان خارجي مورد توجه

نظام آموزشي ايران با روي كار آمدن امين الدوله در مسير تازه اي قرار گرفت، زيرا وي راه

كتاب رونق گرفت و با تأسيس انجمن معارف يك نهضت مدرس ه سازي به راه افتاد و

تعبير براون اين روزنامه ها مهم ترين عوامل پديد آورند ة نهضت انقلابي و منادي عدم

افزون بر روزنامه ها، چندين مدرسه، كتا بخانه، محفل فرهنگي، دارالترجمه، كلاس هاي

وطن دوستي ب ه راه افتاد و وزارت انطباعات نيز با هدف نشر كتا بهاي تازه، ترجم ه هاي

خوانندگان اين آثار نا خود آگاه شاهان خود را با مشهورترين فرمان روايان اروپا و وضعيت

رفته رفته آموزش، در سه دهة پاياني قرن نوزدهم، محور و پي ششرط همة اصلاحات

هواداران اصلاحات در اقدامي خودجوش و ابتكاري چندين مدرسة جديد در شهرهاي

بزرگ داير كردند و مردم، به مثابة مخاطب و منبع طرح هاي اصلاحي ، به جاي فرزندان

آموزش الفبا از راه آوا شناسي تأكيد داشت، ضربه اي مهلك بر پيكر مكتب خانه هاي سنتي

وارد آمد، زيرا مدارس جديد جانشين نظام آموزشي قديم بودند نه مكمل آن و اين

محبوبيت سفرنامه ها مطالب مندرج و مرتبط با تضاد هاي ايرانيان با غرب و ارزش هاي

اروپايي بود كه مي كوشيد با نگارش متوني قابل فهم و تعيين معاد لهايي براي واژگان

جديد، ضمن آگاهي بخشي دربارة مفاهيم نا شناخته، تصوير رسايي از مدنيت غربي و

پيشرفت هاي علمي و فني آن ارائه كند و رويكردي انتقادي به وضع موجود بگشايد

تأثير غرب در نهادها و ساختار آموزشي كشور تا جايي افزايش يافت كه حتي در

برخي محافل روشنفكري، و از سوي برخي از مناديان آموزش هاي نوين انديشه ، اصلاح

تحولي پيوندهاي علمي و فرهنگي با گذشته گسسته مي شد و جايگاه روحانيت و متون

بدين سان، با توسعة نظام آموزشي نوين در ايران، نظام سنتي تضعيف شد و تحو لي

قاجار و در همان حال نشان دهندة تضادهاي مبنايي و ماهوي اين دو نظام بود كه سرانجام

كاركردگرايي منابع بيروني تغيير ارز شها و فشار محيطي زمينه را براي تحول بنياد ي تر

نوسازي از عوامل برهم زنندة تعادل اجتماعي است و اگر جامعه اي نتواند با استفاده از

ساخت هاي نوين روابط اندام وارِ متقابل برقرار كند، نارضايتي نسبت به عملكرد نهادهاي

تزلزل نظام سياسي سنتي و هنجارهاي آن را نيز فراهم مي آورد و به آفرينش منابع جديد

افسون زدايي از قدرت سرعت مي گيرد، و ستيزي تما معيار ميان مدافعان نظم پيشين و

به طور كلي در عهد قاجار انديشة اصلاحات ابتدا از درون و سپس از بيرون نظام

سپهسالار، و امينالدوله صورت گرفت، بيش تر به جنبه ها ي عملكردي نظام سياسي معطوف

بود، اما اصلاحات بروني مد تها بعد و در پي ناكامي اصلاحات دروني آغاز شد و بيش تر

نوسازي نظامي پايدارترين دستاورد مناسبات ايران با غرب بود كه به دنبال شكس ت از

روسيه آغاز شد، اما پي شبرد اين برنامه، گذشته از سنت هاي موجود، به سبب تعارض با

منافع بخش بزرگي از شاه زادگان، بزرگ مالكان، روحانيان، و سران ايلات و محدودكردن

در اين كشاكش، اگر مخالفان مي كوشيدند پوشيدن يونيفورم غربي و تراشيدن ريش را

سپهسالار، با انجام اصلاحاتي، ادامه دادند و حاصل آن ايجاد واحدهاي نظامي پراكنده به

اين اصلاحات نظامي به علت فقدان تأملات نظري، نبود برنامه اي عملي و جامع، و تفاوت

مباني روش ها ي مدرن با سنتي سبب روي گرداني از شيوه ها ي پيشين و ناتواني در فراگيري

پيشرفت ها ي فني غرب امكان پذير بود و نه دفاع از روش ها ي سنتي كافي و مطلوب ؛

درنتيجه مواجهه با رشد توقف ناپذير غرب به شكاف ها ي جديد فرهنگي و اجتماعي منتهي

در حقيقت، نوعي خان هتكاني آشكار در ساختار سياسي ايران آن روز بود، وي مي كوشيد با

فساد زدايي سازمان هاي موجود را در بستري جديد كارامد سازد و در صورت لزوم نهادهاي

جديد برپا كند كه نقطة عطفي براي تغييرات بزرگ تر در كشور بود ، اما مقامات بلندپاي ة

دولتي و روحانيت درباري كه نگران ازدست دادن نفوذ و اعتبار و مقرري هاي خود بودند، و

يا به سبب گسترش تعليم و تربيت غير ديني موقعيت خويش را در خطر مي ديدند ، به

همراه دربارياني كه دستشان از سوءاستفاد هها كوتاه شده بود توطئة عزل و قتل امير را ترتيب

به تعبير واتسون، تاريخ نگار آن عصر، امير طي دوره اي كوتاه به اندازة چندين قرن تلاش

نشانة رويارويي و كشمكش دائمي ميان دو نوع هويت در جامعه ايران ، هويت نوگرا و

نوگرايي قدرت مندتر از آن بود كه حتي ناصرالدين شاه و سن تگرايان ديگر بتوانند آ ن را

آموختن علوم و فنون جديد رهسپار فرانسه شدند و نخستين طرح قانون اساسي ايران به

بدين سان، اصلاحات اميركبير نخستين ضربة جدي را بر پيكرة جامعه و سياست ايران

مهم ترين برنامه ها ي وي اصلاح و بهبود شيوة حكمراني، گسترش صنايع و تجارت،

ترقي و تربيت ملت، نشر علم و مدنيت، ترويج وط نپرستي، انتشار روزنامه ها ي مختلف

با هدف افزايش آگاهي هاي عمومي، و شناخت تحولات و پيشرفت ها ي غرب بود

در حوزة اقتصاد وي كوشيد به تأسيس بانك دولتي، انتشار پول و اسكناس واحد، ايجاد

كارخانه ها ي جديد، و توسعة راه و راه آهن بپردازد و از آن جا كه پيشبرد برنام ة اصلاحات

گسترده خارج از توان دولت بود كوشيد از سرمايه هاي خارجي براي تحرك اقتصادي بهره

گيرد و با كارآفريني وسيع، زندگي مردم و در نتيجه اوضاع اجتماعي و اقتصادي را دگرگون

در اواخر دوران ناصري، شاه ديگر آن شاه سه چهار دهه قبل نبود كه به اندك رنجي

مي شود اتابك يك بار چنان به شاه پرخاش كرد كه وي مقابل سه تن از وزرايش گريست ،

از همين رو، هنگامي كه از مرگ سپهسالار آگاه شد نتوانست شادي كودكان ة خود را پنهان

اركان و ساختار اداري كه در ابتداي دوران قاجار به چند ديوان و مستولي و لشكر نويس

و حاجب و دربان خلاصه مي شد در انتها بسيار گسترده شد و به چندين وزارت خانه، نهاد

اجرايي، و چندهزار شغل و منصب حكومتي افزايش يافته بود و كارگزاران آن نه نيروهاي

طبقات اجتماعي، تحت تأثير نوسازي و فشار سياسي اقتصادي غرب ، دگرگون شد و

اجتناب ناپذير تبديل شد، با اين حال، به سبب مباني فكري متزلزل، به آشفتگي و گسست

در نظام سياسي منتهي شد و تعادل اجتماعي را در هم ريخت و، بر اساس نظري ة جانسون ،

در عرصة سياست نيز نظام پاتريمونياليسم حاكم بر ايران ، همچون ساير ساخت ها ي

تأسيس وزارت امور خارجه نخستين تغيير مهم در ساختار سياسي كشور و نشان دهندة

ضرورت نگاه تخصص يتر به غرب و تلاش براي يافتن چهارچوبي مناسب و منطقي براي

تعامل با جهان خارج بود، اما گسترده ترين نوسازي در عرصة سياست خود را در قالب

معناي تشكيل دولتي مسئول و پاسخ گو نبود، اما حكايت از گستردگي امور دولت و لزوم

دارالشوراي دولتي و مجلس مشورت خانه بازگوكنندة توجه به عقل جمعي در شكل اولية

آن بود و در ايران، با وجود باور به دولت خودكامه و اعتقاد به منشأ الهي حكومت، گامي

در مجموع، از منظر رويارويي سنت ها ي ايراني با غرب، دوران ناصري عصري خاص

ناصرالدين شاه پس از آخرين سفر اروپايي اش از ورود هر دانش و بينش تازه اي به ايران

مسافرت ها ي افراد به غرب بود و ورود كتاب، روزنامه ، و هرچيزي كه موجب بيداري

ايران اثر نهاد، تلگراف ايران را عضوي از جامع ة جهاني ساخت و ، با مبادل ة اخبار و

سبك غربي، و در عين حال حضور مأموران انگليسي در تلگراف خانه ها و تعامل آ ن ها با

مردم و پرهيز آنان از اخاذي ها ي متداول مأموران دولتي، ايرانيان را بيش از پيش با نحو ة

ايران، هم در دگرگوني وضع كشور، و هم در استقرار نفوذ شاه و پايا ن دادن به استقلال

نسبي حكام محلي و سركردگان مرزي تأثيري كلان داشت و بعدها نيز نقش ي پررنگ در

سركوب مخالفان حكومت ايفا كرد، زيرا اخبار ناآرامي ها و سركشي ها را به سرعت انتقال

امكان پذيرشدن تماس فوري با لندن، سن پترزبورگ، بمبئي ، و استانبول نقش سفراي

قتل ناصرالدين شاه، در مجموعة دگرگوني ها ي سياسي عهد قاجار، حادثه اي

منحصر به فرد و گوياي درك تازة ايرانيان از ساختار سياسي بود، زيرا شاه را از مقام ظل اللهي

به زير كشيد، ظلم او را با مرگ جواب داد، نشان داد عدالت لطف سلطان نيست كه بر

را پاس بدارد، زيرا كشور را مي توان با شاهي تشريفاتي و داراي قدرت محدود ، و حتي

در پي شكافي كه بين نوگرايان و سن تگرايان افتاد، نوگرايان با پرداخت هزين ه هاي

تأسيس كتاب خانه هاي عمومي در تهران و تبريز، تأسيس مدرسه هاي نوين ، و توسع ة

آگاهان سياسي و همچنين گرو ههايي نيمه رسمي چون انجمن ملي، انجمن مخفي،

مجمع آدميت، و كميتة انقلاب، كه با گردهمايي ها ي مخفيانه بر اصلاحات در دولت تأكيد

مي ورزيدند، كانون هاي بيداري رو به رشدي، در داخل و خارج ايران، بودند و با پادشاهي

نظام سياسي ايران، بر اساس الگوي نظري جانسون، در ميانه هاي حكومت قاجار تعادل

خود را از دست داد و تحت تأثير نيروها و منابع ارزشي دروني و بيروني و نيز فشارهاي

محيطي به اين سو و آن سو كشانده شد؛ گاه به اصلاحات تن مي داد و گاه در برابر آن

عمق ستم پيشگي و بي عدالتي حكمرانان قاجار در قياس با همتايان غربي نيز ، علاوه بر

جان و مال مردم به حدي اسير اميال و اشتهاي سيري ناپذير حكمرانان و ديوانيان و قاضيان

منتقدان از طرفي شاهان را در انديشة سفرهاي پرخرج اروپايي، كه همواره هزينه هاي

سنگين آن بر گردة مردم بود، مي يافتند و از طرف ديگر مردم را در فقري جانكاه گرفتار

مي ديدند؛ مردمي كه از تأمين جاني، مالي ، و حداقل آزادي انديشه بي بهره بودند و با

نقاط مختلف كشور به اتهامات واهي گرفتار زندا نها بودند و با كمال بي رحمي شكنجه

مي شدند و گاه فرد گرفتار نه فقط همة دارايي، بلكه جانش را بر سر اين رفتار ها مي نهاد و

نعش او، بي نام و نشان، در گودال ها ي عميق و آميخته به آهك افكنده م يشد تا نابود گردد

در حالي كه بسياري از ايرانيان توان تشكيل خانواده اي مستقل و خودكفا را نداشتند در

مي رسيد و مسائل حرم خانه چنان دردسرساز بود كه مي طلبيد وزارت خانه اي براي تمشيت

كه تنها يك همسر داشت شگفت زده شد و هرگز نمي توانست به مقتضيات دنياي جديد

ناصرالدينشاه پرسيد آيا حقيقت دارد شاه انگلستان تنها يك زن دارد؟ گفتم بله ، گفت

حتماً معشوقه ها ي زيادي دارد؟ گفتم نه، او بسيار پاك دامن و جز يك زن هرگز در خانه

.(284 :1362

از جنبة اقتصادي ايران تا دوران جديد داراي ساختاري راكد همراه با جماعت پراكند ة

از نظر امكانات زيربنايي در سراسر ايران حتي پنج جادة قابل استفاده وجود نداشت و

همة راه ها، حتي مسير كاروا نهاي بزرگ، كوره راه هايي نااَمن بودند و مسافرت از اين طريق

بنادر ايران نيز وضعيتي ناهنجار داشت، جابجايي كالا در ايران، به علت فقدان وسايل

حمل و نقل و ناامني را هها، موجب خسارات فراوان، گراني كالا، و زيان بازرگانان و مردم

بين المللي را تا چند برابر توسعه مي داد و به رفاه و اشتغال در كشور كمك مي كرد ،

همه ساله مبالغي براي ايمني را هها اختصاص مي يافت، اما اين پو لها يا اختلاس م يشد و يا

قرارداد تركمانچاي و اعطاي كاپيتولاسيون به روس ها و تعيين تعرفة بسيار ناچيز پنج

درصدي براي كالاي وارداتي روسيه به ايران، كه بسيار پايين تر از حقوق گمركي سازمان

كسب امتيازاتي چون كاپيتولاسيون و رقابت براي امتيازات تجاري و ديپلماتيك موجب

قاجار ها كوشيدند با مجموعة اقداماتي دامنة نفوذ و سيطرة غرب را محدود كنند، اما كاهش

درآمدهاي دولت و افزايش هزينه ها باعث تورم و كسري شديد بودجه شد و حكومت را

واداشت تا، علاوه بر افزايش ماليات ها و اجاره و فروش مناصب دولتي و به مزايده گذاش تن